Η φακή (Lens culinaris), είναι μια σημαντική καλλιέργεια οσπρίων και ιδιαίτερα στη Βόρεια Αμερική, τη Νότια Ασία, τη Βόρεια Αφρική, την Ευρώπη και την Αυστραλία. Η διαχείριση των εντομολογικών “εχθρών” της καλλιέργειας απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και είναι σημαντικό να ακολουθούνται τα κατάλληλα μέτρα ολοκληρωμένης διαχείρησης για να διασφαλίζεται η υγεία των φυτών και η καλή απόδοση. Οι “εχθροί” της φακής είναι πολυάριθμοι και αποτελούν σημαντικό πρόβλημα τόσο στο χωράφι όσο και μετασυλλεκτικά.
Η χρήση μέτρων χημικής καταπολέμησης πρέπει πάντα να γίνεται με προσοχή και υπευθυνότητα. Είναι σημαντικό να εφαρμόζονται μόνο εγκεκριμένα φυτοφάρμακα και μυκητοκτόνα που έχουν ειδική επισήμανση για χρήση στη φακή. Οι παραγωγοί θα πρέπει να τηρούν πάντα τις συνιστώμενες δοσολογίες για την μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, την αποφυγή ανάπτυξης ανθεκτικότητας και την διασφάλιση της ασφάλειας των τροφίμων. Συνιστάται ιδιαίτερα η επικοινωνία με έναν γεωπόνο πριν από κάθε εφαρμογή χημικών ουσιών, ώστε να διασφαλίσετε ότι τα προϊόντα που θα χρησιμοποιήσετε είναι κατάλληλα για την καλλιέργεια της φακής και τον εχθρό που αντιμετωπίζετε.
Εχθροί της φακής και η διαχείρισή τους
Κύρια έντομα-εχθροί
Η φακή είναι ευαίσθητη σε διάφορα είδη εντόμων κατά την διάρκεια ανάπτυξής της στον αγρό. Στους βασικούς εχθρούς περιλαμβάνονται οι αφίδες (π.χ. Aphis craccivora, Acyrthosiphon pisum), η σιτόνα των ψυχανθών (Sitona spp.), ο λύγκος (Lygus spp.) και η αγροτίδα ή καραφατμέ (Agrotis ipsilon). Επιπλέον, είδη όπως οι θρίπες, τα άπια (Apion arrogans) και η κάμπια ή καρπόκαψα των μπιζελιών (Cydia nigricana) προσβάλλουν επίσης τα φυτά της φακής. Τα έντομα αυτά όχι μόνο βλάπτουν την καλλιέργεια καθώς τρέφονται με διάφορα μέρη του φυτού προκαλώντες ζημιές αλλά και δρουν ως φορείς μετάδοσης ιών στα φυτά, επιδεινώνοντας ακόμη περισσότερο την ευρωστία του φυτού.
Αφίδες (Aphis craccivora Κoch)
Οι αφίδες είναι πολυφάγα έντομα και τρέφονται με τον χυμό από φύλλα, μίσχους και λοβούς. Έχουν μικρό αναπαραγωγικό κύκλο και μπορούν να αναπαραχθούν τόσο εγγενώς όσο και αγενώς (τα θηλυκά γεννούν απογόνους χωρίς την ανάγκη ζευγαρώματος). Η αγενή αναπαραγωγής συμβάλλει στην ταχεία αύξηση του πληθυσμού τους. Συνήθως ζουν μεταξύ 17 και 20 ημερών και μπορούν να γεννήσουν 29 έως 34 γενιές. Καθώς τρέφονται με το φυτό τα προσβεβλημμένα μέρη του παραμορφώνονται, μειώνει την ανάπτυξη και μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές απώλειες στην απόδοση των φυτών. Τόσο οι νύμφες όσο και τα ενήλικα απομυζούν το χυμό του φυτού και αποικίζουν κυρίως τα νεαρά φύλλα και τα σημεία βλαστικής ανάπτυξης. Οι αφίδες μεταδίδουν επίσης ιογενείς ασθένειες, οι οποίες μειώνουν περαιτέρω την παραγωγικότητα των καλλιεργειών.
Διαχείριση
Μπορείτε να ελέγξετε/προλάβετε για προσβολές από αφίδες με τη χρήση ειδικών εντομολογικών διχτύων. Μπορείτε να εξετάσετε τον αγρό για να εντοπίσετε τις προσβολές, ιδίως από τις αρχές Ιουλίου έως τα μέσα Αυγούστου, κατά την ανθοφορία και την ανάπτυξη των λοβών. Στις στρατηγικές διαχείρισης για τον έλεγχο των αφίδων σημαντική θέση κατέχει η πρώιμη σπορά. Επιπλέον, είναι ωφέλιμη η διατήρηση των φυσικών εχθρών σε μεγάλους πληθυσμούς. Μερικά παραδείγματα τέτοιων εντόμων είναι τα αρπακτικά Coccinellidae (πασχαλίτσες), οι συρφίδες, οι αράχνες, οι χρυσωπίδες και τα παρασιτοειδή όπως το Aphidius colemani. Η αξιοποίηση εντομοπαθογόνων μυκήτων, όπως οι Metarhizium anisopliae και Beauveria bassiana, μπορεί επίσης να είναι αποτελεσματική. Η χημική καταπολέμηση (εντομοκτόνα) χρησιμοποιείται ευρέως. Παρ’ όλα αυτά οι βιολογικές μέθοδοι καταπολέμησης που αναφέρθηκαν παραπάνω θεωρούνται πιο βιώσιμες και εξίσου αποτελεσματικές εναλλακτικές λύσεις και αποτελούν παραδείγματα ολοκληρωμένης διαχείρισης.
Σιτονία/Φυλλορύκτης των ψυχανθών (Sitona spp.)
Η σιτονία των ψυχανθών είναι σημαντικός εχθρός στην Ευρώπη, τη Δυτική Ασία και τη Βόρειο Αφρική. Τα ενήλικα των ειδών Sitona τρέφονται με νεαρούς βλαστούς και φύλλα, δημιουργώντας χαρακτηριστικές ημικυκλικές σήραγγες κατά μήκος των φύλλων. Το έντομο αυτό δραστηριοποιείται συνήθως στις αρχές της καλλιεργητικής περιόδου και συνήθως δεν επηρεάζει την απόδοση, ωστόσο μεγάλες προσβολές μπορεί να δημιουργήσουν σημαντικά προβλήματα. Αυτό μπορεί να συμβεί, εάν οι πληθυσμοί του εντόμου αυξηθούν υπερβολικά και τα φυτά είναι στρεσαρισμένα λόγω δυσμενών περιβαλλοντικών παραγόντων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα φυτά να μην μπορούν να ανακάμψουν από τους τραυματισμούς που προκαλεί το έντομο και να έχουμε μειωμένη απόδοση. Ωστόσο, οι προνύμφες του είδους αποτελούν μεγαλύτερο πρόβλημα καθώς τρέφονται στη ρίζα καταστρέφοντας τα φυμάτια και μειώνοντας την αζωτοδεσμευτική ικανότητα των φυτών. Αυτό μπορεί να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία των φυτών και κατά συνέπεια την απόδοση.
Η παρακολούθηση του πληθυσμού γίνεται παρατηρώντας και αξιολογώντας τις ζημιές στα προσβεβλημένα φυτα. Ο ιδανικός χρόνος για την σωστή εκτίμηση του πληθυσμού είναι συνήθως τα τέλη Μαΐου έως αρχές Ιουνίου, που είναι η περίοδος που τα έντομα είναι πιο δραστήρια λόγω της μετανάστευσής τους. Κατά τη διάρκεια της πρώιμης ανθοφορίας (τέλη Ιουνίου και Ιούλιο), όταν οι πληθυσμοί των προνυμφών φτάνουν στα υψηλότερα επίπεδα, μπορείτε να εξετάσετε τις ρίζες για προνύμφες ή τραυματισμούς.
Διαχείριση
Τα μέτρα ελέγχου για τη διαχείριση των προσβολών από τη σιτονία περιλαμβάνουν χημικές εφαρμογές με εντομοκτόνα (πάντα αφού έχετε συμβουλευτεί γεωπόνο) και καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η αμειψισπορά και η μειωμένη κατεργασία του εδάφους. Η αμειψισπορά με καλλιέργειες που δεν αποτελούν ξενιστές μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική. Ωστόσο, τα ενήλικα μπορούν να πετούν σε μεγάλες αποστάσεις και μπορεί να εξακολουθούν να προσβάλλουν κοντινά χωράφια. Η μειωμένη κατεργασία του εδάφους ευνοεί την αύξηση του πληθυσμού των ωφέλιμων αρπακτικών εντόμων.
Λύγκος (Lygus spp.)
Το έντομο αυτό είναι σημαντικός εχθρός της φακής, ιδίως στη Βόρεια Αμερική. Διαχειμάζουν στο έδαφος, στα υπολείμματα των καλλιεργειών και επανεμφανίζονται μετά το λιώσιμο του χιονιού την άνοιξη. Έχουν νύσσοντος μυζητικού τύπου στοματικού μόρια και μπορούν να τρυπούν φύλλα, βλαστούς, λοβούς και σπόρους, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα. Είναι ιδιαίτερα επιζήμιο κυρίως γιατί προκαλούν τραυματισμούς στους σπόρους μειώνοντας την αγοραστική τους αξία. Οι σπόροι εμφανίζουν βαθουλώματα στο περισπέρμιο, που μοιάζουν με κρατήρες και συχνά έχουν λευκούς αποχρωματισμούς. Οι ζημιές αυτές μπορεί να οδηγήσουν σε σημαντικές οικονομικές απώλειες, ιδίως όταν το ποσοστό των προσβεβλημένων σπόρων είναι πάνω από 3,5%. Επίσης λόγω της διατροφής του εντόμου με διάφορα μέρη του φυτού μπορεί και να έχουμε και σημαντική μείωση της απόδοσης έως και 50%.
Για τη διαχείριση είναι σημαντική η έγκαιρη ανίχνευση του εντόμου. Τα ειδικά εντομολογικά δίχτυα μπορεί να μην είναι αποτελεσματικά για την ανίχνευση του εντόμου στα πρώιμα στάδια ανάπτυξης τους φυτού. Ωστόσο, κατά το στάδιο της άνθησης και της ανάπτυξης του λοβού, τα δίχτυα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση του πληθυσμού των ενηλίκων.
Διαχείριση
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για βιολογική καταπολέμηση του εντόμου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σφήκα της οικογένειας Mymaridae, η οποία παρασιτεί τα αυγά των εντόμων του γένους Lygus. Ένα από τα λίγα παρασιτοειδή των ενήλικων εντόμων Lygus είναι η μύγες του γένους Alophorella sp. Το έντομο είναι αρκετά δύσκολο να αντιμετωπιστεί με συμβατικά προγράμματα αμειψισποράς καθώς έχει πολλούς ξενιστές σε όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν και εντομοκτόνα για την αντιμετώπισή του αλλά πάντα μετά από συνεννόηση με γεωπόνο.
Αγροτίδα ή καραφατμέ (Agrotis ipsilon)
Τα κοφτοσκούληκα (Agrotis sp.) και πιο συγκεκριμένα η αγροτίδα είναι ένα νυκτόβιο πολυφάγο είδος με παγκόσμια εξάπλωση. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι προνύμφες παραμένουν κρυμμένες κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, γεγονός που καθιστά δύσκολη την παρατήρηση και καταπολέμησή τους. Τα δύο πρώτα προνυμφικά στάδια τρέφονται συνήθως με το φύλλωμα, ενώ οι μεγαλύτερες προνύμφες κόβουν το φυτό στο λαιμό (σημείο ένωσης βλαστού-ρίζας), που συχνά στην συνέχεια μαραίνεται και πεθαίνει. Η προνύμφη πηγαίνει από το ένα φυτό στο άλλο σε αρκετά σύντομα χρονικά διαστήματα. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές ζημιές στις καλλιέργειες, ιδίως όταν οι πληθυσμοί του εντόμου αυξηθούν πολύ.
Ο τακτικός έλεγχος της καλλιέργειας από τις αρχές της άνοιξης έως τον Ιούνιο είναι απαραίτητος για την αντιμετώπιση του εντόμου. Συχνά σημάδια της δραστηριότητας του είναι γυμνές περιοχές που λείπουν φυτά, μαραμένα φυτά ή τραυματισμένοι ιστοί. Η ανίχνευση είναι συχνά πιο επιτυχής το βράδυ, όταν δραστηριοποιούνται τα έντομα.
Διαχείριση
Η καταπολέμηση του Agrotis ipsilon είναι δύσκολη καθώς δραστηριοποιείται κυρίως υπογείως και οι πληθυσμοί μπορεί να μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις. Μεγάλοι πληθυσμοί μπορούν να προκαλέσουν σημαντικές ζημιές μέχρι να εντοπιστεί το παράσιτο. Επιπλέον αν εντοπιστεί σε μεταγενέστερα στάδια ζωής που είναι λιγότερο ευαίσθητα στα εντομοκτόνα, η αντιμετώπιση του είναι ακόμα δυσκολότερη. Οι αποτελεσματικές στρατηγικές διαχείρισης περιλαμβάνουν βαθύ όργωμα μεταξύ των καλλιεργητικών περιόδων για να εκτεθούν οι προνύμφες και οι νύμφες στο φως του ήλιου και σε αρπακτικά έντομα. Για τη διαχείριση των πληθυσμών του εντόμου, οι αγρότες μπορούν επίσης να χρησιμοποιήσουν βιολογικά εντομοκτόνα με Bacillus thuringiensis (Bt) αναμεμειγμένο με πίτουρο σιταριού, ενώ συνιστάται και η χειρωνακτική απομάκρυνση των προνυμφών. Για την φακή, μία ένδειξη ότι πρέπει να επέμβουμε με κάποιο τρόπο στην καλλιέργεια με μέτρα διαχείρησης, είναι όταν εντοπίζονται 2-3 προνύμφες ανά τετραγωνικό μέτρο σε βάθος 7cm από την επιφάνεια του εδάφους.
Δευτερεύοντες εχθροί της φακής
Υπάρχουν αρκετοί ακόμα εχθροί που μπορούν να προσβάλουν τη φακή με μικρότερες συνέπειες για την καλλιέργεια από αυτούς που αναφέρθηκαν παραπάνω. Οι θρίπες (π.χ. Thrips tabaci και Frankiniella spp.) προκαλούν ζημιές στα φύλλα και τα άνθη, μειώνοντας τη ζωηρότητα των φυτών, ενώ τα άπια (Apion arrogans) επηρεάζουν το φυτό κυρίως κατά το στάδιο της ανθοφορίας καταστρέφοντας τους οφθαλμούς. Η κάμπια ή καρπόκαψα των μπιζελιών (Cydia nigricana) μπορεί να εισχωρήσει στους λοβούς της φακής, προκαλώντας ζημιά στους σπόρους που είναι δύσκολο να εντοπιστεί. Το πράσινο σκουλήκι (Helicoverpa armigera), προκαλεί περιστασιακά ζημιές σε συγκεκριμένες περιοχές, ενώ η πυραλίδα της φακής ή ρύκτης των λοβών (Etiella zinckenella) μπορεί να βλάψει σημαντικά τους αναπτυσσόμενους λοβούς και τους σπόρους. Η διαχείριση αυτών των παρασίτων περιλαμβάνει συχνά εφαρμογές εντομοκτόνων κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας ή της πρώιμης ανάπτυξης των λοβών, αλλά πάντα μετά από επικοινωνία με γεωπόνο.
Σημαντικότερες ασθένειες της φακής
Φουζαρίωση (Fusarium oxysporium f. sp. lentis)
Η φουζαρίωση είναι μια σοβαρή εδαφογενής ασθένεια που καταγράφηκε για πρώτη φορά στην Ινδία το 1934. Το παθογόνο εισβάλλει στα αγγεία του ξυλώματος του φυτού, εμποδίζοντας τη ροή του νερού και των θρεπτικών συστατικών, με αποτέλεσμα τη μάρανση. Τα προσβεβλημένα φυτάρια παρουσιάζουν συνήθως πλάγιασμα, ακολουθούμενη από ξήρανση των φύλλων και, τελικά, θάνατο του φυτού. Στα ώριμα φυτά, το μαύρισμα των αγγείων είναι εμφανές από τις ρίζες μέχρι το στέλεχος. Ο μύκητας μπορεί να παραμείνει στο έδαφος για τρία έως τέσσερα χρόνια, ακόμη και χωρίς ξενιστή, γεγονός που καθιστά δύσκολη την αντιμετώπιση του. Η φουζαρίωση είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη σε περιοχές με χαμηλές θερμοκρασίες και σε εδάφη που συγκρατούν νερό, οδηγώντας σε μειωμένες αποδόσεις ειδικά αν το φυτό προσβληθεί πριν από το στάδιο σχηματισμού λοβών.
Η αντιμετώπιση περιλαμβάνει πρακτικές βιολογικής καταπολέμησης, όπως η εφαρμογή ανταγωνιστικών μικροοργανισμών όπως το Bacillus subtilis και το Trichoderma harzianum, και καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η αμειψισπορά με σιτηρά που δεν είναι ευαίσθητα στο παθογόνο. Εφαρμόζεται επίσης χημική επεξεργασία του σπόρου με μυκητοκτόνα. Θα πρέπει πάντα να συμβουλεύεστε έναν γεωπόνο πριν χρησιμοποιήσετε οποιαδήποτε χημικό και θα πρέπει πάντα να ακολουθείτε τις οδηγίες της ετικέτας.
Ασκοχύτωση (Ascochyta lentis)
H ασκοχύτωση, είναι άλλη μία καταστροφική ασθένεια που προσβάλλει τις φακές. Μπορεί να προσβάλει όλα τα υπέργεια μέρη του φυτού, οδηγώντας σε αλλοιώσεις στα φύλλα, τους μίσχους, και τους λοβούς. Οι αλλοιώσεις, αρχικά καφέ χρώματος, γίνονται σκούρες καφέ στους λοβούς και τους σπόρους, ενώ σε σοβαρές περιπτώσεις, μπορεί να έχουμε ολική μάρανση των ανώτερων τμημάτων του φυτού (ιδίως αν έχει προβληθεί το στέλεχος). Η ασθένεια εξαπλώνεται με τη βροχή και με μολυσμένους σπόρους, ιδίως σε περιόδους με υψηλή υγρασία, ενώ η βέλτιστη θερμοκρασία για την ανάπτυξη του μύκητα είναι 10 και 15°C.
Πηγή: https://saskpulse.com/resources/
Η αντιμετώπιση της ασκοχύτωσης μπορεί να επιτευχθεί με αμειψισπορά, τον περιορισμό της καλλιέργειας της φακής σε μία φορά κάθε τέσσερα χρόνια, τη χρήση πιστοποιημένων σπόρων απαλλαγμένων από την ασθένεια και την επεξεργασία των σπόρων με ζεστό νερό (55°C για 25 λεπτά) ή την ξήρανση των σπόρων στον ήλιο.
Βοτρύτης ή γκρίζα μούχλα (Botrytis cinerea)
Ο Βοτρύτης προσβάλλει όλα τα υπέργεια μέρη των φυτών φακής, οδηγώντας σε απώλειες μπορεί να ξεπεράσουν το 50%. Η ασθένεια αρχίζει με σκουροπράσινες αλλοιώσεις στα κατώτερα φύλλα, οι οποίες τελικά γίνονται γκριζοκαφέ και εξαπλώνονται σε όλο το φύλλωμα. Τα σοβαρά προσβεβλημένα φύλλα πλαγιάζουν, οδηγώντας στην μάρανση του φυτού. Ο Βοτρύτης ευδοκιμεί σε συνθήκες υψηλής υγρασίας και σε θερμοκρασίες που κυμαίνονται από 15 έως 25°C και ο μύκητας εξαπλώνεται μέσω των κονιδίων που μεταδίδονται με τον άνεμο, από τα μολυσμένα φυτικά υπολείμματα ή μέσω μολυσμένων σπόρων.
Πηγή: https://saskpulse.com/resources/
Η αντιμετώπιση του βοτρύτη μπορεί να γίνει με την καλλιέργεια ανθεκτικών ποικιλιών, την ώψιμη σποράς και μεγαλύτερων αποστάσεων μεταξύ των γραμμών φύτευσης καθώς η πυκνή φύτευση δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη του μήκυτα. Μυκητοκτόνα μπορούν να χρησιμοποιηθούν πάντα μετά από επικοινωνία με γεωπόνο. Μπορείτε επίσης να επικεντρωθείτε στον έλεγχο των ζιζανίων και στη βέλτιστη λίπανση, ιδίως στην αποφυγή υψηλών επιπέδων αζώτου.
Σκωρίαση (Uromyces viciae-fabae)
Η σκωρίαση, είναι μία από τις πιο καταστροφικές ασθένειες του φυλλώματος στην καλλιέργεια της φακής και μπορεί να προκαλέσει ολική καταστροφή της καλλιέργειας. Αναπτύσσονται κιτρινωπά πυκνίδια στην κάτω πλευρά των προσβεβλημένων φύλλων, στα στελέχη και στους λοβούς, τα οποία εξελίσσονται σε εκτεταμένες καφέ αλλοιώσεις. Η σκωρίαση ευδοκιμεί σε συνθήκες υψηλής υγρασίας και συννεφιάς και εξαπλώνεται μέσω σπορίων που παραμένουν σε φυτικά υπολείμματα ή μέσω μολυσμένων σπόρων.
Η αντιμετώπιση της σκωρίασης περιλαμβάνει την εφαρμογή μυκητοκτόνων στο φύλλωμα και την καλλιέργεια ανθεκτικών ποικιλιών φακής όπως οι Pant L-639, Pant L-406 και Pant L-8. Συνιστάται πάντα να συμβουλεύεστε έναν γεωπόνο πριν από τη χρήση αγροχημικών.
Άλλες ασθένειες της φακής
Εκτός από αυτές τις κύριες ασθένειες, οι καλλιέργειες φακής προσβάλλονται και από άλλες ασθένειες όπως η ανθράκωση (που προκαλείται από το Colletotrichum truncatum), η σκληρωτίνια (που προκαλείται από το Sclerotinia sclerotiorum) και το ωίδιο (που προκαλείται από το Erysiphe polygoni). Αν και λιγότερο συχνές, οι ασθένειες αυτές μπορούν να οδηγήσουν σε απώλειες αποδόσεων και απαιτούν στοχευμένες στρατηγικές διαχείρισης.
Συνιστάται ιδιαίτερα στους αγρότες να συμβουλεύονται έναν εγκεκριμένο γεωπόνο πριν από την εφαρμογή αγροχημικών και να χρησιμοποιούν πάντα πιστοποιημένα και κατάλληλα προϊόντα. Οι αγρότες πρέπει πάντα να ακολουθούν αυστηρά τις οδηγίες της ετικέτας και τις συνιστώμενες δοσολογίες. Η υπερβολική εφαρμογή ή η κακή χρήση φυτοφαρμάκων και μυκητοκτόνων μπορεί να βλάψει τα ωφέλιμα έντομα, να μολύνει το περιβάλλον, να οδηγήσει σε ανθεκτικότητα των παρασίτων και να βλάψει την υγεία των καταναλωτών. Με την υπεύθυνη χρήση των φυτοφαρμάκων, οι αγρότες μπορούν να προστατεύσουν αποτελεσματικά τις καλλιέργειές τους, προστατεύοντας παράλληλα το περιβάλλον.
Μάθετε περισσότερα για την καλλιέργεια φακής
15 Ενδιαφέρουσες Πληροφορίες για τις Φακές
Φακή: Διατροφική αξία και οφέλη για την υγεία
Βιβλιογραφία
- https://albertapulse.com/wp-content/uploads/2020/05/
- https://www.gov.mb.ca/agriculture/crops/insects/pubs/aphids-on-peas-factsheet-revised-june2023.pdf
- https://saskpulse.com/resources/
- https://apps.msuextension.org/montguide/guide.html?sku=MT201009AG
- Stevenson, P. C., Dhillon, M. K., Sharma, H. C., & Bouhssini, M. E. (2007). Insect pests of lentil and their management. In Lentil: an ancient crop for modern times (pp. 331-348). Dordrecht: Springer Netherlands.
- Singh, Kartikey & Afreen, Nahida & Sahu, Prince. (2024). Major Insect - Pest and Diseases of Lentil.