Czym jest rolnictwo ekologiczne? — Rolnictwo ekologiczne: definicja i przykłady

Rolnictwo ekologiczne w skrócie

Mówiąc krótko, rolnictwo ekologiczne obejmuje techniki i metody uprawy mające na celu ochronę środowiska, ludzi i zwierząt poprzez zrównoważone działania. Producenci działający w sektorze rolnictwa ekologicznego nie mogą stosować niczego poza substancjami biologicznymi zarówno do nawożenia, jak i ochrony upraw. Jako metody nawożenia stosują oni głównie obornik, kompost lub specjalne organiczne nawozy syntetyczne. Jako środki ochrony roślin najczęściej stosują pułapki oraz wykorzystują naturalnych wrogów szkodników roślin. Tego rodzaju sposób uprawy wymaga dużego wysiłku i daje znacząco niższe plony w porównaniu z rolnictwem konwencjonalnym. Producent ekologiczny może jednak sprzedawać produkty po wyższych cenach niż produkty pochodzące z upraw konwencjonalnych. 

Definicja rolnictwa ekologicznego

Zgodnie z ROZPORZĄDZENIEM PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO z 27 kwietnia 2018 r. w Brukseli, rolnictwo ekologiczne to ogólny system zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, który łączy w sobie najlepsze praktyki w zakresie ochrony środowiska i działań na rzecz klimatu, wysoki poziom różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów w dziedzinie dobrostanu zwierząt oraz wysokich standardów produkcji zgodnie z zapotrzebowaniem rosnącej liczby konsumentów na produkty wytwarzane przy użyciu naturalnych substancji i procesów. 

Plantatorzy działający w sektorze rolnictwa ekologicznego starają się ograniczać wszelkie nakłady i stosować w codziennej pracy techniki przyjazne środowisku. Na przykład rolnicy ekologiczni, chcąc do minimum ograniczać niedobory glebowych składników odżywczych, polegają głównie na płodozmianie. Najczęściej stosują obornik organiczny w ilościach określonych przepisami, a także bakterie wiążące azot jako metodę zwiększania ilości azotu w glebie.

Zwalczając chwasty, preferują mulczowanie, ręczne pielenie i orkę. W wielu przypadkach usuwają chwasty za pomocą specjalnego sprzętu opracowanego specjalnie pod kątem upraw ekologicznych. Rolnicy ekologiczni starają się do minimum ograniczać stosowanie syntetycznych środków chemicznych. Dlatego też preferują oni takie środki ochrony roślin jak pułapki, a ponadto wykorzystują naturalnych wrogów szkodników roślin.

Jak gospodarstwo może uzyskać certyfikat ekologiczny?

Rolnictwo ekologiczne w każdym kraju jest szczegółowo opisane i zdefiniowane przez prawo, a wszelkie komercyjne wykorzystanie terminu „organiczny” lub „ekologiczny” podlega kontroli władz. Istnieją konkretne działania, które każdy przyszły rolnik stawiający na uprawę ekologiczną powinien wykonać (oraz takie, których powinien unikać), aby uzyskać certyfikat rolnika ekologicznego. Nawet drobne odstępstwo od przepisów prawa może skutkować utratą statusu gospodarstwa ekologicznego. 

Osoby zainteresowane rolnictwem ekologicznym mogą zgłosić się do lokalnej jednostki certyfikującej. Pod warunkiem spełnienia norm, po pewnym czasie (na przykład po upływie 3–4 lat w przypadku plantacji drzew), można uzyskać status rolnika ekologicznego. Ci, którzy przestrzegają zasad, mogą sprzedawać swoje produkty oznaczone certyfikatem ekologicznym i zyskują prawo do umieszczania oficjalnego znaku ekologicznego na opakowaniach swoich produktów, co z reguły skutkuje wyższymi cenami. 

Zasady rolnictwa ekologicznego

Według IFOAM (Międzynarodowa Federacja Ruchów Rolnictwa Ekologicznego) regułami rządzącymi rolnictwem ekologicznym są następujące zasady:

• rolnictwo ekologiczne podtrzymuje i poprawia stan zdrowotności gleby, roślin, zwierząt i ludzi jako elementów niepodzielnej całości;
• rolnictwo ekologiczne powinno opierać się na żywych systemach i cyklach ekologicznych, współpracować z nimi, naśladować je i pomagać w ich podtrzymaniu;
• rolnictwo ekologiczne powinno opierać się na relacjach zapewniających godność i sprawiedliwość w odniesieniu do środowiska i procesów życiowych;
• rolnik musi stosować techniki zarządzania ekologicznego oraz działać rozważnie i w poczuciu odpowiedzialności, mając na uwadze ochronę zdrowia i dobrobytu obecnych i przyszłych pokoleń, a także środowiska naturalnego.

Ogólnymi celami rolnictwa ekologicznego są:

• produkcja bezpiecznej i zdrowej żywności, wolnej od pozostałości agrochemicznych;
• ogólna ochrona środowiska poprzez zrównoważone zarządzanie (ochrona gleby i warstw wodonośnych, zapewnienie bioróżnorodności);
• zrównoważone wykorzystywanie energii i zasobów naturalnych (takich jak woda, gleba, materia organiczna); 
• utrzymanie i zwiększenie żyzności oraz aktywności biologicznej gleby;
• ochrona zdrowia rolników przed narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne;
• zapewnienie zdrowia i dobrostanu zwierząt.

Szczegółowe zasady i przepisy prawa dotyczące technik wytwarzania produktów ekologicznych oraz środków kontroli zależą od prawa krajowego i wspólnotowego, i mogą się różnić w poszczególnych krajach. 

Jednak niektóre podstawowe praktyki i metody rolnictwa ekologicznego wymieniono poniżej.

Przykłady praktyk rolnictwa ekologicznego:

• płodozmian (unikanie monokultury, która stopniowo prowadzi do degradacji gleby);
• stosowanie nawozów zielonych;
• wykorzystywanie obornika i resztek roślinnych (kompostu);
• recykling materiałów organicznych;
• stosowanie alternatywnych środków ochrony roślin (wrogów naturalnych) i środków odżywczych;
• wykorzystywanie lokalnych gatunków i ras zwierząt, lepiej przystosowanych do określonych warunków panujących na danym obszarze;
• zapewnienie wysokiego poziomu dobrostanu zwierząt;
• unikanie stosowania organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO) oraz produktów wytwarzanych przez lub z udziałem GMO.

Ogólna filozofia rolnictwa ekologicznego

Ogólnie potencjalny rolnik ekologiczny musi w pełni rozumieć koncepcję zamkniętego naturalnego ekosystemu (z minimalną ilością elementów wprowadzanych i wyprowadzanych z niego) i starać się wykorzystywać zdrowe składniki, które już są obecne w ekosystemie. Rolnik musi traktować swoje gospodarstwo jako odrębny ekosystem, z bardzo małą ilością elementów do niego wprowadzanych i wyprowadzanych. Większość pierwiastków krąży w gospodarstwie w obiegu zamkniętym, co zapewnia zrównoważony rozwój. Załóżmy na przykład, że zarządzamy ekologicznie prowadzonym gajem oliwnym. Zamiast usuwać ścięte gałęzie lub palić je po przycięciu, rolnicy ekologiczni rozdrabniają je specjalnymi maszynami, przerzedzają korony drzew, a trocinami ściółkują glebę. Wywiera to korzystny skutek, ponieważ obliczono, że na każde 1000 kg drewna oliwnego (o wilgotności 50%) wprowadzonego do gleby wnosi się do niej 4 kg azotu, 0,5 kg fosforu, 4 kg potasu, 5 kg wapnia i 1 kg magnezu (Amirante i in., 2002). Technika ta zmniejsza zapotrzebowanie na dodatkowe nawozy chemiczne, których stosowanie w większości przypadków jest niedozwolone w rolnictwie ekologicznym. W ten sposób udaje się ograniczyć do absolutnego minimum elementy wprowadzane do ekosystemu lub z niego wyprowadzane, a także promować recykling pierwiastków w sadzie oliwnym. Istnieją oczywiście przypadki, w których gałęzie drzew trzeba natychmiast usunąć z sadu prowadzonego metodami ekologicznymi na przykład w sytuacji, gdy tkanka drzewa zostanie zaatakowana przez szkodnika lub chorobę.

Zanieczyszczenia i zapobieganie im

Niektóre praktyki stosowane na sąsiednich polach mogą stać się przyczyną zanieczyszczenia gospodarstwa ekologicznego. Jeżeli na przykład rolnik z sąsiedztwa prowadzący gospodarstwo metodami konwencjonalnymi rozpyla pestycydy w wietrzny dzień, zanieczyszcza nimi nasze gospodarstwo ekologiczne. Zanieczyszczenia nie pochodzą jednak tylko z pestycydów. Nawet podczas przycinania lub zbiorów istnieje zwiększone ryzyko zanieczyszczenia gleby lub źródła wody poprzez zwykłe używanie maszyn (np. wyciek oleju z maszyny). Rolnicy powinni dokładnie rozważyć zagrożenia mogące spowodować skażenie gospodarstwa ekologicznego i podjąć właściwe działania.

Aby uniknąć ryzyka skażenia pestycydami z sąsiedniego gospodarstwa, rolnicy mogą na przykład zastanowić się nad zastosowaniem roślin żywopłotowych. Posadzenie takich roślin pozwala rolnikowi stworzyć obszar chroniony i zmniejszyć ryzyko zanieczyszczenia pestycydami przez wiatr. Ponadto rolnik mógłby odpowiednio przekierowywać wody spływowe. Metoda ta ogranicza ryzyko skażenia przez spływającą wodę. W rolnictwie ekologicznym GMO jest również traktowane jako czynnik zanieczyszczający. Istotne jest przeanalizowanie historii upraw na polach, na których planujemy gospodarkę ekologiczną. Pola stwarzające perspektywę rozwoju dla rolnictwa ekologicznego powinny mieć historię upraw wolną od GMO. Rolnicy mogą również rozważyć wysiew nasion niezaprawianych. Ponadto rolnik powinien kupować nasiona od przedsiębiorcy, który nie jest zaangażowany w produkcję GMO. Poza tym rolnik ekologiczny nie powinien korzystać z tych samych narzędzi do uprawy, zbiorów, środków transportu i magazynów co rolnik konwencjonalny — ma to na celu ograniczenie ryzyka zanieczyszczenia pola / produktów ekologicznych. Są to pewne standardowe praktyki, jednak przed ich zastosowaniem każdy rolnik musi przeprowadzić własną analizę. Można też zasięgnąć porady u władz lokalnych i partnera certyfikacyjnego. 

Nawozy w rolnictwie ekologicznym

Rolnictwo ekologicznie nie dopuszcza możliwości stosowania większości nawozów chemicznych (np. mineralnych nawozów azotowych). Rolnicy mogą stosować wyłącznie nawozy dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym.

Właściwa żyzność gleby jest niezbędna do wzrostu roślin. Azot, ale także fosfor i potas, są pierwiastkami niezbędnymi w fazie wzrostu wegetatywnego rośliny. Z uwagi na zakaz stosowania nawozów konwencjonalnych jednymi z najlepszych są nawozy organiczne.

Nawóz zielony

Produkcja nawozu zielonego rozpoczyna się od wysiewu na polu rośliny jednorocznej lub wieloletniej (np. lucerny, wyki). Metoda ta poprawia żyzność gleby, jej strukturę, poziom wilgotności, a także absorpcję wody. Dodatkowo może być pomocną strategią w walce z zachwaszczeniem. Stąd też powszechnie stosuje się rośliny wiążące azot, takie jak lucerna, koniczyna rozesłana, bób, łubin, groch, ciecierzyca itp. Stosuje się również zboża, takie jak owies i jęczmień. Ponieważ rośliny te (zwłaszcza strączkowe) pochłaniają znaczne ilości składników pokarmowych, wprowadzenie ich do gleby wzbogaca ją o składniki pokarmowe. Jeśli producent wybierze tę technikę, konieczne jest użycie materiału siewnego (nasion) pochodzącego z organizmów niemodyfikowanych genetycznie.

Kompost

Kompostowanie to proces naturalny, w którym określone drobnoustroje, takie jak bakterie, przekształcają substancje organiczne w humus. Efektem końcowym procesu jest kompost. Tworzy go mieszanina materii organicznej, składników odżywczych i pierwiastków śladowych. Kompostowanie jest metodą naturalnego nawożenia charakteryzującą się znakomitymi właściwościami w zakresie poprawy jakości gleby. Jednak przed zastosowaniem kompostu należy skonsultować się z lokalnym licencjonowanym agronomem.

Obornik

Innym sposobem nawożenia ekologicznego jest stosowanie obornika (najczęściej pochodzącego od zwierząt z gospodarstw ekologicznych). Obornik powinien być dobrze strawiony; taki nawóz rolnik może zastosować wokół roślin. Przed rozłożeniem obornika należy jednak zasięgnąć opinii lokalnego licencjonowanego agronoma. W celu poprawy żyzności gleby i kontroli zachwaszczenia rolnicy pokrywają też powierzchnię gleby martwym materiałem roślinnym. Metoda ta znana jest jako mulczowanie.

Produkcja hydroponiczna zwykle jest niedozwolona. Hydroponika to bezglebowa metoda uprawy roślin. Miejsce gleby zajmuje obojętne medium wzbogacone o odżywcze roztwory, w którym znajdują się korzenie roślin. Kompetentne władze w większości krajów stoją na stanowisku, że uprawy ekologiczne należy prowadzić w żywej glebie. Jednak ostatnio władze Stanów Zjednoczonych zezwoliły niektórym gospodarstwom hydroponicznym na oznaczanie swoich produktów jako organiczne. 

Ochrona zbiorów i zwalczanie chwastów w rolnictwie ekologicznym — ekologiczne metody zwalczania szkodników i chorób roślin

W rolnictwie ekologicznym nie wolno stosować większości chemicznych pestycydów, fungicydów, herbicydów itp. Podejście ekologiczne może zapobiec pojawieniu się szkodników i chorób. 

Zapobieganie szkodom powstającym wskutek ataku szkodników, chorób czy rozplenienia się chwastów polega przede wszystkim na: 

• wykorzystywaniu naturalnych wrogów (np. biedronek),
• doborze odpornych gatunków i odmian,
• płodozmianie, 
• właściwych technikach uprawy, np. odpowiednim przycinaniu. 
• wysiewie pewnych roślin (np. wyki) pomiędzy rzędami uprawy głównej. Niektóre rośliny (jak wyka i pewne gatunki Trifolium) słyną z tego, że w naturalny sposób tłumią wzrost chwastów. 

Zasadniczo rolnicy ekologiczni zalecają wybór nasion lub gatunków miejscowych, które dobrze sprawdzają się w lokalnych warunkach. Ponadto można wybrać takie terminy siewu, które zapobiegają pojawieniu się szkodników i poprawiają zdrowotność gleby. Niezbędne są również wolne od chorób nasiona i inny materiał rozmnożeniowy.

Ekologiczna hodowla zwierząt

Ekologiczna hodowla zwierząt ma na celu dobrostan zwierząt i ustalenie przyjaznych dla środowiska metod produkcji zwierzęcej. Wszystko to skutkuje wytwarzaniem wysokiej jakości produktów, a przy tym hodowcy spełniają standardy dobrostanu zwierząt. Prowadzenie ekologicznej hodowli oznacza ścisłe przestrzeganie określonych zasad. Przepisy te chronią godność, dobrostan i potrzeby żywieniowe zwierząt, nie naruszając jednocześnie zaufania publicznego.

Aby spełnić te wymagania, zwierzęta gospodarskie, których hodowla jest prowadzona metodami ekologicznymi, powinny rodzić się i być hodowane w gospodarstwach ekologicznych i być karmione ekologiczną paszą. Oznacza to, że wszystkie składniki zawarte w paszy powinny być ekologiczne. Ponadto wielu ekologicznych hodowców zwierząt uprawia rośliny pastewne we własnym zakresie, aby mieć pewność, że podawana zwierzętom pasza jest ekologiczna. 

Rolnicy powinni wybierać zdrowe rasy w oparciu o ich zdolność do adaptacji do lokalnych warunków środowiskowych. W wielu przypadkach stawiają więc na gatunki rodzime. Jest to niezbędne do utrzymania najwyższego dobrostanu zwierząt. Dlatego personel musi dysponować niezbędną wiedzą i umiejętnościami w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa zwierząt oraz unikać trzymania zwierząt w klatkach lub boksach. Zwierzęta powinny mieć możliwość wychodzenia poza oborę bądź stajnię i dostęp do pastwiska. Drób powinien mieć dostęp do przestrzeni na wolnym powietrzu przez znaczną część swojego życia (w tej sprawie należy zwrócić się do władz lokalnych i jednostki certyfikującej). W rolnictwie ekologicznym niektóre gatunki zwierząt powinny żyć w społecznościach, tak jak to ma miejsce w naturze. Ograniczenie lub izolacja jest dozwolona tylko w przypadku, gdy jest to podyktowane ochroną konkretnych osobników. Nawet wtedy jednak izolacja powinna mieć miejsce tylko przez ograniczony czas. 

Substancje takie jak hormony, czynniki wzrostu i syntetyczne aminokwasy są w większości przypadków niedozwolone w ekologicznej hodowli zwierząt. Na przykład w rolnictwie konwencjonalnym producenci mogą stosować zabiegi polegające na podawaniu zwierzętom hormonów w celu uzyskania optymalnego wskaźnika rozrodu. Tego hodowca ekologiczny nie może robić, chyba że stosowanie takich substancji jest elementem leczenia weterynaryjnego danego zwierzęcia. W takim przypadku zwierzę należy trzymać w izolacji na wystarczająco dużych przestrzeniach, gdzie zwierzę może korzystać ze słomy lub odpowiedniej ściółki. Więcej informacji udzielają władze lokalne lub miejscowe jednostki certyfikujące. 

Pszczelarstwo ekologiczne

Pszczelarstwo ekologiczne może być bardziej skomplikowane niż ekologiczna hodowla zwierząt. Dzieje się tak dlatego, że nie jesteśmy w stanie całkowicie kontrolować owadów takich jak pszczoły, a więc nie możemy zapobiec zbieraniu przez nie nektaru z upraw konwencjonalnych. Są jednak pewne konieczne działania, które pszczelarz powinien wykonać, aby ograniczyć takie prawdopodobieństwo.  

Przede wszystkim pszczelarze ekologiczni powinni rozważyć lokalizację pasiek na terenach zapewniających pożytek głównie z upraw ekologicznych. W ten sposób do minimum ograniczamy ryzyko zanieczyszczenia. Przyjmijmy, że zachodzi potrzeba dokarmiania rodzin z powodu braku zasobów naturalnych. W takiej sytuacji pszczelarz może zapewnić swojej rodzinie pokarm ekologiczny (ekologiczny miód lub cukier).

Pod koniec sezonu w ulach powinna znajdować się jeszcze ilość miodu i pyłku wystarczająca pszczołom do przetrwania zimy. Producenci nie mogą stosować syntetycznych repelentów chemicznych podczas pozyskiwania miodu. Ponadto zabronione jest stosowanie środków chemicznych do leczenia chorych pszczół. Istnieje wyjątek, w którym niektóre substancje (zawsze z certyfikatem ekologicznym) mogą być dopuszczone do stosowania w przypadku warrozy (Varroa destructor). Więcej informacji udzielają władze lokalne lub miejscowe jednostki certyfikujące. 

Wnioski: być albo nie być (rolnikiem ekologicznym)?

Wybór między rolnictwem ekologicznym a konwencjonalnym nie jest łatwy ani z punktu widzenia środowiska, ani finansów. Niektórzy rolnicy stawiają na rolnictwo ekologiczne, ponieważ pasuje ono do ich filozofii wytwarzania produktów naturalnych, inni natomiast wybrali je po obliczeniu cen, przychodów i wydatków. Na pewno niektórzy rolnicy nie mogą konkurować z innymi pod względem kosztów, bo ich areał jest niewielki albo brakuje im doświadczenia w zarządzaniu wszystkimi kosztami. Wielu rolników wybiera więc rolnictwo ekologiczne, stawiając na jakość. Zamierzają produkować niewielkie ilości produktów wysokiej jakości i sprzedawać je po bardzo wysokich cenach. Niektórym się to udaje, innym nie. Zawsze jednak sukces gospodarstwa ekologicznego wymaga szeroko zakrojonych analiz i wiedzy, specjalnego traktowania, szkolenia, doradztwa, a także pewnego poziomu doświadczenia.