Φυσική επικονίαση σε καλλιέργειες θερμοκηπίου με χρήση βομβίνων και άλλων ωφέλιμων εντόμων

Οι βομβίνοι χρησιμοποιούνται για την επικονίαση των θερμοκηπιακών καλλιεργειών από τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Μέχρι σήμερα αποτελούν ένα αξιόπιστο μέσο επικονίασης, ιδιαίτερα στην καλλιέργεια τομάτας. Πριν από την δημιουργία και ανάπτυξη εμπορικών προϊόντων με βομβίνους, ο σχηματισμός των καρπών βασιζόταν στην χρήση συνθετικών αυξινών, όπως η 2,4-D. Συνεπώς, οι βομβίνοι συμβάλλουν παράλληλα και στην μείωση των χημικών υπολειμμάτων στα φρούτα.

Ο όρος «βομβίνος» αναφέρεται στα έντομα του γένους Bombus που ανήκουν στην κατηγορία των υμενόπτερων. Το Bombus terrestris είναι το πιο κοινό είδος που χρησιμοποιείται σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Η επικονίαση επιτυγχάνεται από τις δονήσεις που παράγουν οι μύες του θώρακος του εντόμου, οι οποίες μεταδίδονται μέσω των ποδιών του στα άνθη (Εικόνα 1). Μόλις ο βομβίνος “επισκεφτεί” ένα άνθος, αφήνει σε αυτό ένα αποτύπωμα της γνάθου του (σημάδι τσιμπήματος) (Εικόνα 2) που αποτελεί σημάδι επιτυχημένης επικονίασης.

Εικόνα 1. Επίσκεψη μέλισσας στο λουλούδι ντομάτας

Εικόνα 2. Σημάδι τσιμπήματος σε άνθος μετά από επικονίαση με βομβίνο

Οι κυψέλες που κυκλοφορούν στο εμπόριο, αποτελούνταιι από την βασίλισσα, τις εργάτριες και τους γόνους. Για να καλύψουν τις ενεργειακές τους ανάγκες τρέφονται με ζαχαρόνερο (εικόνα 3). Οι εργάτριες, επειδή χρειάζεται να ταΐσουν τους νεαρούς γόνους, αναζητούν γύρη. Επομένως, ταυτόχρονα επικονιάζουν τα άνθη των καλλιεργειών. Η απόσταση μετακίνησης των εργατριών είναι αρκετά μεγάλη και μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 3 χιλιόμετρα μακριά από την κυψέλη. Η έξοδος του γόνου απο τα κελιά θα αυξήσει τον πληθυσμό των επικονιαστών, οι οποίοι στη συνέχεια θα επισκεφτούν περισσότερα άνθη. Στην πράξη, για την κάλυψη ενός θερμοκηπίου έκτασης 2000 m² χρησιμοποιείται μία μόνο κυψέλη

Εικόνα 3. Μέρη εμπορικής κυψέλης για χρήση σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Πηγή: Bioline Agrosciences

Βέλτιστες συνθήκες για φυσική επικονίαση

Η ποιότητα της επικονίασης στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες μπορεί να επηρεαστεί απο πολλούς βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες.

Η φυσική κατάσταση και η ευρωστία των φυτών έχουν μεγάλη σημασία για την επιτυχία της  επικονίασης. Για παράδειγμα, όταν αφήνονται πολλοί πλευρικοί βλαστοί, τότε θα υπάρξει μια χρονική περίοδος με μεγάλο αριθμό ανοιχτών ανθέων. Σε αυτήν την περίπτωση, εάν ο αριθμός κυψελών δεν επαρκεί για να διασφαλιστεί η γονιμοποίηση των λουλουδιών, συνίσταται η προσθήκη μιας ή και περισσοτέρων κυψελών στο θερμοκήπιο. Επίσης, η ποσότητα του νερού που παρέχεται στα φυτά (άρδευση) μπορεί να επηρεάσει την ποιότητα της γύρης και ως εκ τούτου και την ανάπτυξη της ίδιας της κυψέλης. Λόγω υδατικής καταπόνησης μπορεί να δημιουργηθεί γύρη κακής ποιότητας, με αποτέλεσμα τα λουλούδια να μην είναι ελκυστικά για τους βομβίνους.

Οι περιβαλλοντικές συνθήκες όπως η θερμοκρασία, η υγρασία και η ακτινοβολία διαδραματίζουν τον πιο κρίσιμο ρόλο στην επίτευξη βέλτιστης επικονίασης. Γενικά, όταν η θερμοκρασία (T) και η σχετική υγρασία (RH) κυμαίνονται μεταξύ 23-28 °C και 60-75% αντίστοιχα, θεωρείται ότι επικρατούν οι βέλτιστες συνθήκες για επικονίαση. Θερμοκρασίες πάνω από 30 °C αναγκάζουν τους βομβίνους να παραμένουν μέσα στην κυψέλη και να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στη ρύθμιση της θερμοκρασίας αντί να αναζητούν τροφή. Σε περιπτώσεις υψηλών θερμοκρασιών, συνίσταται η λήψη προληπτικών μέτρων, όπως η χρήση συστημάτων ψύξης και σκίασης. Όσον αφορά τη σχετική υγρασία, τιμές εκτός του βέλτιστου εύρους μπορεί να προκαλέσουν είτε πολύ ξηρή (χαμηλή RH) είτε κολλώδη γύρη (υψηλή RH), καθιστώντας την λιγότερο ελκυστική για τους βομβίνους και ακατάλληλη για το στίγμα του λουλουδιού.

Προφανώς οι βιοτικοί και αβιοτικοί παράγοντες δεν δρουν ανεξάρτητα, καθώς οι μη ευνοικές περιβαλλοντικές συνθήκες μειώνουν την ευρωστία του φυτού και προάγουν το βλαστικό στάδιο αντί για το στάδιο της ανθοφορία και της καρποφορίας. 

Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι αυτές οι οδηγίες είναι ενδεικτικές και η επίδραση των διαφόρων συνθηκών ποικίλλει πολύ μεταξύ των διαφορετικών καλλιεργούμενων ποικιλιών.

Πρακτικές συμβουλές: Πώς να τοποθετήσετε μια κυψέλη βομβίνων στο θερμοκήπιο

• Η κυψέλη πρέπει πάντα να μεταφέρεται σε όρθια θέση μέχρι την τελική τοποθέτησή της στο θερμοκήπιο.
• Μην τοποθετείτε την κυψέλη σε μέρη όπου υπάρχει διαρροή νερού ή το περιβάλλον γύρω από την κυψέλη είναι υγρό.
• Βεβαιωθείτε ότι η οπή εξόδου είναι καθαρή και δεν την εμποδίζει τίποτα.
• Εάν υπάρχουν δύο κυψέλες στο ίδιο επίπεδο, οι οπές εξόδου πρέπει να «βλέπουν» σε διαφορετικές κατευθύνσεις.
• Η οπή εξόδου δεν πρέπει να εκτίθεται στο άμεσο ηλιακό φως.
• Τοποθετήστε τις κυψέλες κοντά στο επίπεδο του εδάφους, όπου υπάρχει αρκετή σκιά. Μην τις τοποθετείτε σε σημεία με χαμηλή θερμοκρασία, καθώς και σε ένα ύψος όπου θα εκτίθενται σε άμεσο ηλιακό φως.
• Περιμένετε τουλάχιστον 2 ώρες πριν ανοίξετε την κυψέλη. Αυτό βοηθά τους βομβίνους να ηρεμήσουν και να εγκατασταθούν.
• Μην μετακινείτε την κυψέλη μετά το άνοιγμα. Μην την σπρώχνετε και μην την κουνάτε.
• Το καλοκαίρι, που επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, να ανοίγετε τις κυψέλες αργά το απόγευμα. Η τοποθέτηση νέων κυψελών στο θερμοκήπιο πρέπει να γίνεται είτε πολύ νωρίς το πρωί είτε κατά προτίμηση το βράδυ.
• Εάν μια κυψέλη αφαιρεθεί από τη θέση της, τοποθετήστε την νέα κυψέλη στην ίδια θέση για να αποφύγετε τη σύγχυση με άλλες μέλισσες.
• Σε μια κυψέλη όπου έχουν τελειώσει τα αποθέματα ζάχαρης, οι βομβίνοι μπορεί να είναι ακόμα ενεργοί. Καλό είναι να ελέγχετε τακτικά και να τροφοδοτείτε, όποτε χρειάζεται, την κυψέλη με ζαχαρόνερο.
• Σε περίπτωση σύντομης ανθοφορίας της καλλιέργειας, σημαντικό είναι να παράσχετε εσείς γύρη στις μέλισσες.
• Τα μυρμήγκια συχνά έλκονται από τις κυψέλες λόγω της παρουσίας σακχάρων. Προσπαθήστε να τα κρατήσετε μακριά από την κυψέλη χρησιμοποιώντας παγιδες ή γράσο γύρω από την θέση της κυψέλης.

Συμβατότητα με φυτοπροστατευτικά προϊόντα

Οι αγρότες συχνά ψεκάζουν τις καλλιέργειές τους για προστασία σε διάφορα παράσιτα και ασθένειες με ουσίες που μπορεί να είναι τοξικές για τους επικονιαστές. Οι ειδικοί έχουν δημιουργήσει εκτενείς λίστες και βάσεις δεδομένων σχετικά με τη συμβατότητα των φυτοπροστατευτικών προϊόντων με τους βομβίνους. Τα δραστικά συστατικά που έχουν αναπτυχθέι πρόσφατα τείνουν να είναι πιο φιλικά προς τους βομβίνους, ενώ δεν χρειάζεται οι κυψέλες να κλείσουν για πολλές ώρες μετά την εφαρμογή. Σε περίπτωση που ο γεωργός εντοπίσει σημαντικές αλλαγές στην συμπεριφορά των επικονιαστών ή στο μέγεθος του πληθυσμού τους, θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο αλλαγής του χρησιμοποιούμενου προϊόντος και αντικατάστασης των κυψελών που έχουν επηρεαστεί, αν χρειάζεται.

Άλλοι ωφέλιμοι επικονιαστές

Οι συρφίδες είναι έντομα που τρέφονται από διάφορες πηγές. Τα ενήλικα εντοπίζονται συχνά σε λουλούδια, καθώς τρέφονται με την γύρη και το νέκταρ τους (Εικόνα 4), ενώ οι προνύμφες μπορούν να τραφούν είτε με οργανική ύλη είτε με άλλα έντομα ως αρπακτικά. Πρόσφατα διαπιστώθηκε ότι δύο είδη (διαθέσιμα πλέον στο εμπόριο) που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση των προσβολών από αφίδες προάγουν σημαντικά την καρπόδεση και την αύξηση του βάρους των καρπών σε φυτά γλυκοπιπεριάς υπό συνθήκες θερμοκηπίου. Με άλλα λόγια, ο ίδιος οργανισμός μπορεί να λειτουργήσει ταυτόχρονα και ως μέσο βιοελέγχου αλλά και ως μέσο επικονίασης με μεγάλο όφελος για τον αγρότη.

Εικόνα 4. Συρφίδα (Sphaerophoria contigua) που τρέφεται από ένα λουλούδι. Πηγή: Encyclpedia of life

Βιβλιογραφία

Godfrey Dol and Remco Huvermann, Plant Pollinator Interaction in High Temperatures. Whitepaper version 1.0 June 30, 2020

Kraus, F. B., S. Wolf, and R. F. Moritz. 2009. Male flight distance and population substructure in the bumblebee Bombus terrestris. J Anim Ecol 78:247-252.

Morandin, L., T. Laverty, and P. Kevan. 2001. Bumblebee (Hymenoptera: Apidae) activity and pollination levels in commercial tomato greenhouses. Journal of economic entomology 94:462-467.

Pekas, A., I. De Craecker, S. Boonen, F. L. Wäckers, and R. Moerkens. 2020. One stone; two birds: concurrent pest control and pollination services provided by aphidophagous hoverflies. Biological Control 149.

Velthuis, H. H. W., and A. van Doorn. 2006. A century of advances in bumblebee domestication and the economic and environmental aspects of its commercialization for pollination. Apidologie 37:421-451.