Τι σημαίνει ο όρος «λειτουργικά τρόφιμα» – Functional foods;

Ένα ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού εκφράζει πλέον τις ανησυχίες του ως προς τον σημερινό τρόπο ζωής. Οι ανάγκες των καταναλωτών έχουν εξελιχθεί. Οοι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν μέχρι τα γεράματα, με καλή ποιότητα ζωής και όσο το δυνατόν χωρίς ασθένειες/παθήσεις. Θέλουν επίσης να αποφύγουν τις επιπτώσεις και το υψηλό κόστος των θεραπειών για αυτές τις παθήσεις.  Για αυτό το λόγο, οι άνθρωποι εκτός από θρεπτικά και ευχάριστα οργανοληπτικά τρόφιμα, αναζητούν  επιπλέον και λειτουργικά τρόφιμα με ειδικά πλεονεκτήματα για την υγεία του ανθρώπου.

Γι’ αυτό, οι τεχνολόγοι τροφίμων που είναι ειδικοί στο να αναπτύσσουν νέα προϊόντα διατροφής, αποφάσισαν να συμβάλουν στην επίλυση αυτής της κατάστασης. Λόγω της ειδικότητας τους, γνωρίζουν ότι συγκεκριμένα συστατικά και στοιχεία στα τρόφιμα έχουν εξαιρετικές ιδιότητες για την υγεία, οπότε ανέπτυξαν μια νέα κατηγορία τροφίμων: τα «λειτουργικά τρόφιμα».

Συγκρίνοντας τα Λειτουργικά με τα συμβατικά τρόφιμα

Κατ’ αρχάς, είναι απαραίτητο να ορίσουμε τι είναι ένα λειτουργικό τρόφιμο και τι το διαφοροποιεί από τα συμβατικά τρόφιμα. Επί του παρόντος, πολλά τρόφιμα ισχυρίζονται ότι έχουν λειτουργικές ιδιότητες, αλλά αυτό δεν ισχύει στην πράξη. 

Ας ξεκινήσουμε με τα συμβατικά τρόφιμα, που ήδη γνωρίζουμε. Αυτά περιέχουν συστατικά όπως υδατάνθρακες, πρωτεΐνες και λίπη, τα οποία εξυπηρετούν τη βασική λειτουργία του ανθρώπου. Μας παρέχουν την ενέργεια για τις καθημερινές μας δραστηριότητες. Χωρίς αυτά τα θρεπτικά συστατικά, δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε.

Τι είναι τα λειτουργικά τρόφιμα;

Τα λειτουργικά τρόφιμα προσφέρουν επιπλέον θρεπτικά συστατικά όταν καταναλώνονται σε κανονικά επίπεδα, ως μέρος μιας ισορροπημένης διατροφής. Τα λειτουργικα τρόφιμα παρέχουν θετικές επιδράσεις στη σωματική και ψυχική μας υγεία, στις ίδιες ποσότητες που θα καταναλώναμε οποιοδήποτε άλλο παρόμοιο τρόφιμο. Συγκεκριμένα, μπορούν να αποτρέψουν την ανάπτυξη ορισμένων διαταραχών υγείας. Αυτός ο ορισμός των λειτουργικών τροφίμων είναι ο πιο συνοπτικός που έχει βρεθεί στη βιβλιογραφία, καθώς επί του παρόντος ο όρος είναι σχετικά καινούριος και δεν υπάρχει νομική κατοχύρωση.

Τα λειτουργικά τρόφιμα οφείλουν τις ιδιότητές τους σε ενώσεις που υπάρχουν φυσικά ή προστίθενται κατά την επεξεργασία των τροφίμων. Οι ιδιότητες αυτές, μπορούν να ωφελήσουν την υγεία διαφόρων συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού, όπως το πεπτικό ή το καρδιαγγειακό. Τα πρεβιοτικά, τα προβιοτικά, τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (π.χ ω-3 λιπαρά), οι φυτικές ίνες, τα αντιοξειδωτικά αποτελούν κάποια παραδείγματα λειτουργικών συστατικών. Τα λειτουργικά τρόφιμα χωρίζονται σε δύο κατηγορές και αφορουν τα συμβατικά που αφορούν φυσικά προϊόντα (για παράδειγμα, μούρα, ακτινίδια, ξηροί καρποί, όσπρια, βρώμη, φαγόπυρο, σπόροι chia, λιναριού, κάνναβης κλπ)  και τα τροποποιημένα που έχουν υποστεί κάποια τροποποίηση (είτε για να αυξηθεί η περιεκτικότητα τους σε ωφέλιμα συστατικα, είτε για να αντικατασταθεί ή να αφαιρεθεί κάποιο συστατικό που θεωρείται επιζήμιο, όπως για παράδειγμα η αφαίρεση του κορεσμένου λίπους σε ένα προϊόν και η αντικατάσταση του με ελαιόλαδο).

Η ανάπτυξη λειτουργικών τροφίμων αποτελεί πρόκληση για τους τεχνολόγους τροφίμων. Πρώτον, αν και δεν υπάρχει τυποποιημένος ορισμός, η ρύθμισή τους εξαρτάται από κάθε χώρα ή ένωση χωρών. 

Για παράδειγμα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, για να θεωρηθεί ένα τρόφιμο λειτουργικό, πρέπει να επικυρωθεί από την Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) είναι υπεύθυνη για να επικυρώνει τα λειτουργικά τρόφιμα. Οι φορείς αυτοί επικυρώνουν τις μελέτες που αποδεικνύουν ότι συγκεκριμένα συστατικά αυτών των τροφίμων, όταν καταναλώνονται τακτικά και σε σωστές ποσότητες, μπορούν να συμβάλλουν στην πρόληψη μιας συγκεκριμένης πάθησης ή να επηρεάσουν θετικά την υγεία. Για τον σκοπό αυτό, είναι απαραίτητο και οι τεχνολόγοι τροφίμων αλλά και οι ειδικοί που εγκρίνουν ή απορρίπουν κάποιο τρόφιμο να κάνουν εκτενή έρευνα ώς προς τις ιδιότητες που ισχυρίζονται οτι έχουν αυτά τα τρόφιμα. Ως εκ τούτου, μια εταιρεία τροφίμων που επιθυμεί να ισχυριστεί ότι τα τρόφιμά της είναι λειτουργικά πρέπει να επενδύσει έναν μεγάλο προϋπολογισμό στην έρευνα αυτών των τροφίμων.

Ένα άλλο πρόβλημα στην ανάπτυξη τέτοιων τροφίμων είναι ότι οι λειτουργικές ενώσεις απορροφώντας αργά και σε πολύ μικρές ποσότητες από τον οργανισμό. Τέτοιες τεχνικές είναι η μικροενθυλάκωση, η γαλακτωματοποίηση, ή η μικροκυτταροποίηση. Έτσι, οι τεχνολόγοι τροφίμων αναζητούν καινοτόμες τεχνικές για να αυξήσουν τη βιοδιαθεσιμότητα αυτών των ενώσεων. 

Ποια είναι τα πλεονεκτήματα των λειτουργικών τροφίμων;

Ανάλογα με τις προστιθέμενες ουσίες, επιδιώκονται διάφορεα οφέλη για τα διάφορα οργανικά συστήματα.

Για το ανοσοποιητικό σύστημα:

• οι βιταμίνες A, C, E και τα φλαβονοειδή δρουν ως αντιοξειδωτικά
• τα προβιοτικά διατηρούν την σύσταση της χλωρίδας του εντέρου και εμποδίζουν την ανάπτυξη παθογόνων μικροοργανισμών στο έντερο

Για το καρδιαγγειακό σύστημα 

• οι στερόλες μειώνουν την απορρόφηση της διατροφικής χοληστερόλης,
• τα μονοακόρεστα και ω-3 λιπαρά οξέα μειώνουν την σύνθεση της κακής χοληστερόλης στον οργανισμό, 
• το σύμπλεγμα Β και οι φυτικές ίνες ρυθμίζουν τα επίπεδα λιπιδίων και σακχάρου στο αίμα, 
• η βιταμίνη Ε, τα ω-3 λιπαρά οξέα και τα φλαβονοειδή μειώνουν την πίεση και τη δημιουργία θρόμβων.

Για τα οστά

• το μαγνήσιο, η βιταμίνη D, και τα φυτοοιστρογόνα: συμβάλλουν στη διατήρηση και αύξηση της οστικής μάζας και στην αποδοτικότερη απορρόφηση του ασβεστίου από το έντερο και την εναπόθεσή του στα οστά. 

Για το πεπτικό σύστημα

• οι φυτικές ίνες, τα προβιοτικά και τα πρεβιοτικά: διατηρούν φυσιολογική την καθημερινή εντερική λειτουργία και ενισχύουν τους μη παθογόνους μικροοργανισμούς που ζουν στο παχύ έντερο

Μπορούν τα λειτουργικά τρόφιμα να θεραπεύσουν ασθένειες;

Είναι πολύ σημαντικό να αναφέρουμε τα όρια των λειτουργικών τροφίμων; Τα λειτουργικά τρόφιμα δεν είναι φάρμακα, δηλαδή δεν μπορούν να θεραπεύσουν ασθένειες. Ο τρόπος δράσης τους έγκειται κυρίως στην πρόληψη καταστάσεων που μπορούν μακροπρόθεσμα να οδηγήσουν σε ασθένειες. Για αυτό και δεν χρειάζεται να συνταγογραφούνται από γιατρούς. Είναι ελευθέρως διαθέσιμα στους καταναλωτές. 

Είναι σημαντικό επίσης να διευκρινιστεί το τι εννοούμε με την φράση “ποσότητες που θα καταναλώσουμε οποιοδήποτε άλλο παρόμοιο τρόφιμο “, που αναφέρθηκε παραπάνω. Αν για παράδειγμα, για ένα γιαούρτι αναφέρουμε ότι έχει λειτουργικές ιδιότητες που σχετίζονται με τη μείωση της χοληστερόλης στο αίμα, η επίδραση αυτή θα πρέπει να είναι αισθητή όταν καταναλώνουμε την ίδια ποσότητα γιαουρτιού που θα καταναλώναμε τακτικά, χωρίς να χρειάζεται να τρώμε 15 κιλά γιαούρτι την ημέρα για να έχει ευεργετική επίδραση. 

Επίσης, τα λειτουργικά τρόφιμα δεν είναι θαυματουργά. Το γονιδίωμα κάθε ανθρώπου διαδραματίζει τον κύριο ρόλο στην ανάπτυξη διαφόρων προβλημάτων υγείας. Η κατανάλωση λειτουργικών τροφίμων μπορεί να συμβάλει μόνο εν μέρει στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης διαφόρων παθήσεων, καθώς είναι ένας από τους πολλούς παράγοντες πρόληψης. 

Οι καταναλωτές μπορούν να εντάξουν τα λειτουργικά τρόφιμα σε έναν υγιεινό τρόπο ζωής που περιλαμβάνει άσκηση, επαρκή ύπνο, αποφυγή του στρες,  αποφυγή του καπνίσματος και του αλκοόλ.

Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα, μπορείτε να διαβάσετε τα άρθρα σχετικά με τις κατεχίνες στο τσάι ή τα οφέλη της βρώμης για την υγεία.

Βιβλιογραφία:

• Bigliardi, Barbara; Galati, Francesco (2013). Innovation trends in the food industry: The case of functional foods. Trends in Food Science & Technology, 31(2), 118–129. doi:10.1016/j.tifs.2013.03.006
• Granato, D.; Barba, F.; Bursac, D.; Lorenzo, J.; Cruz, A.; Putnik, P. (2020). Functional foods: product development, technological trends, efficacy testing and safety. Annual Review of Food Science and Technology, 11(3), 3-26. https://doi.org/10.1146/annurev-food-032519-051708 
• Wildman, R.; Bruno, R. (2019). Handbook of nutraceuticals and functional foods. Third edition. CRC Press, Taylor & Francis Group.