Τι είναι η Συντροπική Γεωργία και πώς μπορούν να επωφεληθούν οι αγρότες;

Συγγραφείς: Dayana Andrade & Felipe Pasini

Τι είναι η Συντροπική Γεωργία;

Εν ολίγοις, η συντροπία ως έννοια είναι η αντίθετη της εντροπίας. Πιο συγκεκριμένα, η εντροπία διέπει τους θερμοδυναμικούς μετασχηματισμούς που απελευθερώνουν ενέργεια σε βάρος της πολυπλοκότητας, ενώ η συντροπία διέπει την ζωή, η οποία ουσιαστικά συσσωρεύει και οργανώνει την ενέργεια. Η Συντροπική Γεωργία βασίζεται σε διαδικασίες (συντροπική τάση) που αποσκοπούν στην αποκατάσταση της γονιμότητας των αγροοικοσυστημάτων.

Η Συντροπική Γεωργία είναι ένα σύνολο αρχών και πρακτικών που δημιουργήθηκαν από τον Ελβετό γενετιστή και αγρότη Ernst Götsch. Οι αρχές αυτές βοηθούν τους αγρότες να μάθουν πώς να διαβάζουν τις φυσικές ανάγκες κάθε περιοχής και να τις μεταφράζουν σε γεωργικές παρεμβάσεις. Η Συντροπική Γεωργία είναι μια πρακτική που θεωρείται ότι σέβεται και μιμείται την φύση, όπως και πολλές άλλες βέβαια. Η διαφορά, ωστόσο, είναι ότι για τους επαγγελματίες της Συντροπικής Γεωργίας καθίσταται ξεκάθαρο ότι πρέπει να δώσουν βάση στην τάση της ζωής να συσσωρεύει και να οργανώνει την ενέργεια, η οποία αυθόρμητα εκφράζεται με ποικιλόμορφους και πολύπλοκους τρόπους, όπως συμβαίνει σε ένα φυσικό δάσος.

Κύριοι εννοιολογικοί πυλώνες:

1. Συντροπία,
2. Οικολογική διαδοχή,
3. Ταξινόμηση στρωμάτων

Σημαντικές πρακτικές:

• Σταθερή κάλυψη του εδάφους τόσο μέσω οργανικής ύλης όσο και μέσω φύτευση υψηλής πυκνότητας.
• Υψηλή παραγωγή βιομάζας και εντατική διαχείριση με κλάδεμα ή κούρεμα.
• Συστηματική κατανομή των φυτών στον χώρο και συγχρονισμός της ανάπτυξής τους στον χρόνο.

Κύρια επιδιωκόμενα επιτεύγματα:

1. Ανεξαρτησία της άρδευσης και των εξωτερικών εισροών, είτε συνθετικών είτε βιολογικών.
2. Βιοποικιλότητα και σταθερή παραγωγή υψηλής απόδοσης.
3. Αποκατάσταση της γονιμότητας του εδάφους και της υγείας των φυτών μέσω φυσικών διεργασιών.
4. Η αυτονομία του αγρότη να λαμβάνει εξατομικευμένες αποφάσεις που ταιριάζουν στις δικές του ανάγκες, χωρίς περιορισμούς.

Πώς να οργανώσετε τα φυτά σε ένα συντροπικό σύστημα

Κάθε λειτουργικό φυσικό οικοσύστημα αποτελείται από διαφορετικά φυτά που αναπτύσσονται μαζί. Σε οποιαδήποτε ομάδα φυτών, υπάρχουν είδη με διαφορετικούς κύκλους ζωής και διαφορετικές απαιτήσεις σε φως ή με διαφορετικά επίπεδα αντοχής στη σκιά. Παρά τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους, τα φυτά όχι μόνο αναπτύσσονται μαζί, αλλά ταυτόχρονα συνεργάζονται. Τα ταχέως αναπτυσσόμενα είδη προστατεύουν και τρέφουν τα πιο αργά αναπτυσσόμενα είδη με τρόπο που κάθε ομάδα φυτών ουσιαστικά δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάδυση-ανάπτυξη της επόμενης. Αυτό το σύστημα αντανακλά την φυσική διαδικασία αναγέννησης των δασών. Η Συντροπική Γεωργία μεταφράζει αυτά τα χαρακτηριστικά – στην μορφή, την λειτουργία και την δυναμική της – σε γεωργικές πρακτικές που οργανώνουν την κατανομή των φυτών στον χώρο, τόσο οριζόντια όσο και κάθετα, καθώς επίσης και την κατανομή τους στον χρόνο, βάσει των κύκλων ζωής τους. Αυτό γίνεται με τρόπο που βελτιστοποιεί τη φωτοσύνθεση και την παραγωγή βιομάζας, αυξάνοντας τελικά την συνολική γονιμότητα του χωραφιού.

Οι παράμετροι που καθοδηγούν αυτή την οργάνωση είναι η Διαδοχή και η Διαστρωμάτωση.

Οργάνωση των Φυτών στον Χώρο – Η Διαστρωμάτωση

Όταν κατανέμουμε τα φυτά σε μια συντροπική καλλιέργεια πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη όχι μόνο το οριζόντιο επίπεδο, αλλά και τα κάθετο. Κάθε είδος πρέπει να καταλαμβάνει το κατάλληλο στρώμα ανάλογα με την θέση στην οποία εμφανίζεται με φυσικό τρόπο υπό κανονικές συνθήκες. Υπάρχει επίσης μια ιδανική αναλογία κάλυψης του κάθε στρώματος ανά φυτό. Με αυτόν τον τρόπο ο χώρος καταλαμβάνεται τρισδιάστατα, βελτιστοποιώντας την χρήση του ηλιακού φωτός και, κατά συνέπεια, την συνολική φωτοσύνθεση στην περιοχή. Αρκεί να σκεφτείτε ότι τα φυτά είναι σαν ηλιακά πάνελ. Εάν θέλατε να οργανώσετε διαφορετικά πάνελ στον ίδιο χώρο, αυτός θα ήταν ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να το κάνετε.

Οι ταξινομήσεις των στρωμάτων και τα ποσοστά κατάληψης του χώρου είναι:

• Αναδυόμενα είδη (περίπου 20% κατάληψη)
• Είδη με θόλο (περίπου 40% κατάληψη)
• Μεσαία στρώματα (περίπου 60% κατάληψη)
• Χαμηλά στρώματα (περίπου 80% κατάληψη)
• Είδη εδαφοκάλυψης (περίπου 15-20% κατάληψη)

Το άθροισμα των παραπάνω ποσοστών δείχνει ότι η πλήρης χρήση του χωραφιού αυξάνεται κατά περίπου 220% λόγω των επικαλύψεων μεταξύ διαφορετικών στρωμάτων, όπως μπορείτε να δείτε και στην παρακάτω εικόνα (εικόνα 1). Αυτό σημαίνει πιο αποτελεσματική αξιοποίηση του χώρου, καθώς οι καλλιέργειες μπορούν να επικαλύπτονται στο ίδιο χωράφι.

Εικόνα 1. που προτείνεται από τον Ernst Götsch. Αυτή η κατανομή αυξάνει τον ρυθμό φωτοσύνθεσης ανά περιοχή και διευκολύνει τις θερμοδυναμικές διαδικασίες ψύξης, καθώς και την κατακράτηση νερού.

Οργάνωση φυτών στον χρόνο – Η διαδοχή

Η διαδοχή στην Συντροπική Γεωργία γίνεται σταδιακά. Ο κύκλος ζωής των φυτών είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό βάσει του οποίου γίνεται η ταξινόμησή τους, στις παρακάτω κατηγορίες.

Βήματα διαδοχής:

• Placenta (ετήσια και διετή είδη)
• Secondary (δέντρα και θάμνοι μικρού και μεσαίου κύκλου ζωής)
• Climax (μεγάλος κύκλος ζωής)
• Transitional (πολύ μεγάλος κύκλος ζωής).

Κάθε βήμα της διαδοχής βασίζεται γενικά στην πλήρη σύνθεση των αντίστοιχων φυτών του κύκλου ζωής του, αλλά όχι μόνο. Από μια ευρύτερη χρονική άποψη, οι διαδοχικές κοινοπραξίες αποτελούν μέρος ενός μόνο συγκεκριμένου σταδίου στην ανάπτυξη των συστημάτων, ανάλογα με το αρχικό επίπεδο γονιμότητας. Πρόκειται για Φάσεις Διαδοχής, τις οποίες ο Ernst Gotsch ταξινομεί ως εξής:

Φάσεις διαδοχής:

• Συστήματα αποικισμού (στάδιο χωρίς φυτά, στο οποίο υπάρχουν μόνο βακτήρια, μύκητες και τέτοιου τύπου μορφές ζωής).
• Συστήματα συσσώρευσης (το στάδιο στο οποίο εμφανίζονται τα πρώτα αγροτικά φυτά, στο οποίο, όμως, εξακολουθεί να υπάρχει έλλειψη νερού και θρεπτικών ουσιών και το οικοσύστημα είναι σε θέση να συντηρεί μόνο οργανισμούς μικρού μεγέθους).
• Συστήματα αφθονίας (το στάδιο με μεγάλη διαθεσιμότητα θρεπτικών ουσιών και νερού, κατά το οποίο το οικοσύστημα μπορεί να συντηρήσει πιο πολύπλοκους οργανισμούς και φυτά υψηλών απαιτήσεων).

Παγκοσμίως, οι περισσότερες γεωργικές εκτάσεις βρίσκονται στα στάδια συσσώρευσης. Αυτό σημαίνει ότι, σε αυτό το στάδιο, δεν γίνεται να καλλιεργήσουμε την πλειοψηφία των φυτών χωρίς την χρήση πολλών εισροών (είτε είναι συνθετικών είτε βιολογικών). Στην συντροπική γεωργία, αντί να χρησιμοποιούμε εξωτερικές εισροές, ξεκινάμε επιλέγοντας τα είδη που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στις εκάστοτε συνθήκες. Η ιδέα είναι ότι οι διαδοχικές φάσεις θα δημιουργήσουν το φυσικό κεφάλαιο και θα ενεργοποιήσουν την διαθεσιμότητα θρεπτικών ουσιών, ενισχύοντας την γονιμότητα και προωθώντας την μετάβαση στα συστήματα αφθονίας.

Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν συγχρονισμό. Το συνεχές κλάδεμα και η ενίσχυση της βλάστησης είναι βασικές πρακτικές που στοχεύουν σε αυξημένη παραγωγή βιομάζας. Η βιομάζα θα βοηθήσει στο να διατηρείται το έδαφος καλυμμένο όλο το χρόνο, ενώ ταυτόχρονα τροφοδοτεί την πανίδα του εδάφους και το προστατεύει από την βροχή, την υπερθέρμανση και την διάβρωση. Την ίδια στιγμή μειώνει την ανάγκη εφαρμογής ζιζανιοκτόνων, καθώς η βέλτιστη κατάληψη όλων των στρωμάτων και το σάπια φύλλα που απομένουν μετά το κλάδεμα δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη μη επιθυμητών φυτών.

Σχήμα 2. Σχήμα διαδοχής που προτάθηκε από τον Ernst Götsch απεικονίζοντας τα διαστήματα διαδοχικής κατάληψης (placenta, secondary, climax, και transitional). Σε ορισμένα συστήματα, είναι δυνατό να επιταχυνθεί η διαδοχή μέσω του κλαδέματος και της αφαίρεσης της γηρασμένης βλάστησης.

Πώς λειτουργεί το συντροπικό σύστημα;

Ένας ιδανικός σχεδιασμός συντροπικής γεωργίας περιλαμβάνει στρωματοποίηση των φυτών για κάθε διαδοχικό βήμα (παραδείγματα στο σχήμα 3). Ως εκ τούτου, οι αγρότες θα πρέπει να προσδιορίζουν τα είδη που είναι κατάλληλα για να καλύψουν όλα τα κενά στον εκάστοτε χώρο (μικροκλίμα) και χρόνο με βάση τη συμπεριφορά και τον κύκλο ζωής τους. Όλα τα βήματα διαδοχής πρέπει να έχουν είδη που καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο δυνατό μέρος του χώρου που τους αντιστοιχεί. Ιδανικά, όλα τα είδη από όλα τα στρώματα και τα στάδια διαδοχής πρέπει να φυτεύονται μαζί για να αποφεύεγεται η περαιτέρω διαταραχή του εδάφους και να ενισχύονται οι συνεργικές σχέσεις μεταξύ τους.

Για παράδειγμα, ένας συνδυασμός ρόκας ή μαύρων φασολιών (χαμηλό-μεσαίο στρώμα), μαρουλιού (μεσαίο), μπρόκολου (θόλος) και κροταλαρίας (αναδυόμενο) μπορεί να ακολουθήσει έναν συνδυασμό μεγαλύτερου κύκλου (για παράδειγμα, καρπούζι (χαμηλό στρώμα), καρότο (μεσαίο), ντομάτα (θόλος) και καλαμπόκι ή ηλίανθος (αναδυόμενο)). Μετά το στάδιο placenta, το οποίο μπορεί να διαρκέσει έως και 24 μήνες, τα δευτερεύοντα φυτά καταλαμβάνουν την περιοχή, ακολουθώντας το ίδιο σχέδιο στρωματοποίησης.

Εικόνα 3. Παραδείγματα μεσογειακών ειδών και ειδών Caatinga σε διαδοχικά στάδια και φάσεις. (Σχέδιο Ursula Arztmann).

Εφαρμογή τεχνικού κλαδέματος για να επιτάχυνση των διαδικασιών και διατήρηση της σωστής ισορροπίας

Το τεχνικό κλάδεμα μπορεί να είναι απαραίτητο για τον συγχρονισμό της ανάπτυξης και/ή της παραγωγής του φυτού, καθώς και για την ενίσχυση της παραγωγής βιομάζας με σκοπό την διατήρηση της εδαφοκάλυψης όλο τον χρόνο. Είναι δυνατό να συμπεριληφθούν είδη placenta κάθε χρόνο, καθώς τα δέντρα ρίχνουν τα φύλλα τους κυκλικά σε φυλλοβόλα και ημιφυλλοβόλα περιβάλλοντα. Σε αειθαλή δάση, η επανάληψη των κύκλων placenta είναι δυνατή (αν και δεν συνίσταται πάντα), εφαρμόζοντας αυστηρό κλάδεμα.

Αγροδασοπονία του Ernst Götsch

Πριν γίνει γνωστό ως Συντροπική Γεωργία, το έργο του Ernst Götsch είχε περιγραφεί με διαφορετικές ορολογίες, όπως Successional Agroforestry, Dynamic Agroforestry και Analog Regenerative Agroforestry. Ειδικά στην Νότια Αμερική (όπου η προσέγγιση του Ernst Götsch άρχισε να εξαπλώνεται στη δεκαετία του ’90), θα παρατηρήσετε μια ισχυρή επιρροή των ιδεών του Götsch σε πολλές πρακτικές αγροδασοπονίας. Η ιδέα της Συντροπικής Γεωργίας του Ernst Götsch άρχισε να διαχέεται ξανά μετά το 2015, όταν κυκλοφόρησε το βίντεο ντοκιμαντέρ Life in Syntropy. Έκτοτε, η πρακτική έχει υιοθετηθεί σε διαφορετικά οικοσυστήματα στη Λατινική Αμερική (Βολιβία, Κολομβία, Χιλή, Μεξικό), στην Καραϊβική (Μαρτινίκα, Νησιά Κουρασάο), στην Ευρώπη (Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ελλάδα), στην Αφρική (Μοζαμβίκη) και στην Ωκεανία (Αυστραλία).

Βιβλιογραφία:

GÖTSCH, E. Break-through in agriculture. AS-PTA: Rio de Janeiro, 1995.

FAO and ITPS. 2021. Recarbonizing Global Soils – A technical manual of recommended sustainable soil management. Volume 3: Cropland, Grassland, Integrated systems, and farming approaches, page 511-522 – Practices Overview. Rome. FAO and ITPS. 2021. https://doi.org/10.4060/cb6595en

Andrade, D., Pasini, F. 2022. Vida em Sintropia – A Agricultura Sintrópica de Ernst Götsch Explicada. Ed. 1 – São Paulo, Ed. Labrador.