Σόργο: Χαρακτηριστικά, Χρήσεις και Θρεπτική αξία

Το σόργο [Sorghum bicolor (L.) Moench] είναι η πέμπτη πιο σημαντική καλλιέργεια σιτηρών σε παραγωγή και φυτική έκταση παγκοσμίως.

Αποτελεί βασική καλλιέργεια τροφίμων που καλλιεργείται σε διάφορες χώρες της Νότιας Ασίας, της Αφρικής και της Κεντρικής Αμερικής (Ingle et al., 2023). Ευδοκιμεί κυρίως σε βραχώδες, αμμώδες ή ρηχό έδαφος και σε τροπικές και υποτροπικες περιοχές, γνωστές και ως ημίξηρες περιοχές.

Κοινές ονομασίες του Σόργου

Στη Δυτική Αφρική, το σόργο είναι γνωστό ως guineacorn, dawa, ή sorgho, στο Σουδάν, durra, στην Αιθιοπία και την Ερυθραία, mshelia, στην Ανατολική Αφρική, mtama, στη Νότια Αφρική, kaffircorn, mabele, ή amabele και στην Ινδική υποήπειρο, jowar, jwari, jonna, cholam, ή jola (Bantilan et al., 2004).

Τύποι Σόργου, χαρακτηριστικά, χρήσεις και χρόνος καλλιέργειας

Το σόργο καλλιεργείται ως ζωοτροφή στις ΗΠΑ, την Αυστραλία και τη Νότια Αμερική, ενώ στην Αφρική και την Ινδία προορίζεται κυρίως για την ανθρώπινη διατροφή. Το σόργο καλλιεργείται στην Ινδία κατά την περίοδο των βροχοπτωσεων (kharif) αλλά και μετά το τέλος των βροχοπτώσεων (rabi). Η σπορά του τυπου rabi γίνεται μεταξύ Σεπτεμβρίου και τέλους Οκτωβρίου.

Ο σόργος είναι C4 φυτό και ως εκ τούτου, δίνει υψηλή απόδοση, έχοντας χαμηλές απαιτήσεις σε θρέψη και νερό. Το σόργο είναι ανθεκτικό σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες και έχει καλή απόδοση σε συνθήκες λειψυδρίας και σε υψηλές θερμοκρασίες. Στην Ινδία, το σόργο, που καλλιεργείται κατά την περίοδο των βροχoπτώσεων, χρησιμοποιείται κυρίως ως ζωοτροφή, δεδομένου ότι ο κόκκος συχνά διαβρέχεται κατά τη συγκομιδή και υποβαθμίζεται από την μούχλα. Ωστόσο, λόγω της μεγάλης διατροφικής αξίας των κόκκων του, το σόργο χρησιμοποιείται τόσο για την ανθρώπινη διατροφή οσο και ως ζωοτροφή, ιδιαίτερα κατά τις περιόδους ξηρασίας. 

Η πλειονότητα σοργου τύπου rabi ανοίκει στην ποικιλία durra, ενώ οι ποικιλίες kharifι ανοίκουν στις ποικιλίες caudatum και kafir (Reddy et al., 2003), μετά την συλλογή γενετικού υλικού από το National Bureau of Plant Genetic Resources – ICAR με συλλογή 26.330 βλαστών (τον Ιούνιο του 2023) και το Διεθνές Ινστιτούτο Ερευνών για τις Καλλιέργειες στις Ημιάνυδρες Τροπικές Περιοχές (ICRISAT) με συλλογή 42.352 βλαστών (τον Αύγου στο του 2021).

Όσον αφορά την αναπαραγωγή, οι ποικιλίες kafir, caudatum και durra, οι οποίες διαθέτουν γονίδια σχετικά με την αυξημένη απόδοση, έχουν χρησιμοποιηθεί ευρέως σε προγράμματα αναπαραγωγής παγκοσμίως. Παρά τις περιβαλλοντικές και πολιτισμικές αλλαγές, o τύπος rabi, που καλλιεργείται στην Ινδία, μοιάζει με το σόργο που καλλιεργείται σε υπολειμματική υγρασία σε περιοχές της Αφρικής. Ωστόσο, υπάρχουν δύο σημαντικές διαφορές: Το σόργο που καλλιεργείται στην Αφρική μετά την ξηρασία, καλλιεργείται σε συνθήκες χαμηλής γονιμότητας του εδάφους, επειδή καλλιεργείται σε πλημμυρικές περιοχές μετά την καύση της φυτείας

Παραγωγή και απόδοση Σόργου

Παράγοντες απόδοσης Σόργου

Το σόργο είναι ιδιαίτερα προσαρμοσμένο σε θερμά και ξηρά (ημίξηρα) περιβάλλοντα, όπου είναι δύσκολη η καλλιέργεια άλλων σιτηρών. Επειδή το σόργο καλλιεργείται σε περιοχές που είναι επιρρεπείς στην ξηρασία, καλλιεργείται με ελάχιστες εισροές- σε συνθήκες χαμηλής γονιμότητας του εδάφους- σε συνθήκες βροχόπτωσης με ακανόνιστες και ανεπαρκείς βροχοπτώσεις, χρησιμοποιώντας παραδοσιακές ποικιλίες που είναι φτωχές σε απόδοση- και υπόκειται επίσης σε διάφορα προβλήματα ασθενειών και παρασίτων που επηρεάζουν τις αποδόσεις των καλλιεργειών (Rai et al., 1999). Η χαμηλή μέση απόδοση οφείλεται κυρίως στις θερμές, ξηρές συνθήκες στις οποίες παράγεται το σόργο και όχι στις εγγενείς ικανότητες του φυτού. Από την άλλη πλευρά, έχει εξαιρετικό βαθμό απόδοσης, ισοδύναμο με το ρύζι, το σιτάρι και τον αραβόσιτο (House, 1985).

Το σόργο μπορεί να αποδώσει έως και 11.000 kg/στρέμμα, όπου η υγρασία δεν αποτελεί περιοριστικό παράγοντα, με τις μέσες αποδόσεις να κυμαίνονται από 7000 έως 9000 kg/στρέμμα. Υπό συνθήκες βελτιωμένης διαχείρισης, σε παραδοσιακές περιοχές καλλιέργειας σόργου παράγονται αποδόσεις 3000 έως 4000 kg/στρέμμα, οι οποίες μειώνονται σε 300 έως 1000 kg/στρέμμα σε συνθήκες υψηλής υγρασίας και χαμηλής γονιμότητας του εδάφους (House, 1985).

Το σόργο καλλιεργείται ευρέως σε περισσότερες από 100 χώρες σε όλο τον κόσμο. Οι 10 μεγαλύτεροι παραγωγοί σόργου περιλαμβάνουν τις ΗΠΑ, το Σουδάν, το Μεξικό, τη Νιγηρία, την Ινδία, το Νίγηρα, την Αιθιοπία, την Αυστραλία, τη Βραζιλία και την Κίνα ενώ απουτελούν περίπου το 77% της παγκόσμιας παραγωγής σόργου. Η παγκόσμια μέση απόδοση σόργου το 2018-2019 ήταν 164,2 tn/στρέμμα. Καλλιεργείται σε περίπου 450 εκατομμύρια στρέμματα παγκοσμίως, τα οποία αντιστοιχούν σε 6,37 εκατομμύρια τόνους σπόρων (FAO 2018, Hao et al., 2021). 

Χρήσεις του Σόργου

Το 55% της συγκομιδής του σπόρου χρησιμοποιείται για άμεση κατανάλωση στη βιομηχανία τροφίμων, συνήθως ως χυλός (παχύρευστος ή λεπτόρευστος) και ως λεπτή πίτα. Επίσης, στην Αυστραλία και την Αμερική, αποτελεί σημαντική πηγή ζωοτροφών (33%). Οι ξηρές ζωοτροφές που παρασκευάζονται από το σόργο είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στην Ασία, κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου. Η ταχεία ανάπτυξη του φυτού, η υψηλή παραγωγή χλωρών ζωοτροφών και η υψηλή ποιότητά του, το καθιστούν μια πολλά υποσχόμενη πηγή ζωοτροφών. Το γλυκό σόργο έχει πρόσφατα αναδειχθεί σε σημαντική καλλιέργεια βιοκαυσίμων, επεκτείνοντας τον ήδη εντυπωσιακό κατάλογο των χρήσεών του που περιλαμβάνει τρόφιμα, ζωοτροφές, καύσιμα και φυτικές ίνες. Τα πράσινα τμήματα και τα απόβλητα της καλλιέργειας χρησιμοποιούνται για κατασκευές και ως καύσιμο για το μαγείρεμα, ιδίως σε ξηρές περιοχές (Chandel & Paroda, 2000). Το σόργο χρησιμοποιείται, επίσης, για παρασκευή χαρτιού και χαρτονιού, jaggery (παραδοσιακη μη επεξεργασμένη ζάχαρη) και αιθανόλης.

Το σόργο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρώτη ύλη στην βιομηχανία, γεγονός πολύ χρήσιμο για τους αγρότες με χαμηλό επίπεδο διαβίωσης.Τα αλκοολούχα ποτά, η βύνη, η μπύρα, τα υγρά, οι χυλοί, το άμυλο, οι κόλλες, τα συνδετικά πυρήνων για τη χύτευση μετάλλων, η επεξεργασία ορυκτών και οι κόκκοι που χρησιμοποιούνται ως συσκευασία είναι μόνο μερικές από τις πολλές βιομηχανικές χρήσεις των σιτηρών.

Διατροφική αξία του Σόργου

Ο κόκκος σόργου (100 γρ.) έχει περίπου 329 θερμίδες (kcal) και περιέχει:

• 10,4 g πρωτεΐνης
• 5–15 γρ ζάχαρη
• 32–57 g άμυλο
• 6,7 g φυτικές ίνες

Είναι σχετικά πλούσιο σε μικροθρεπτικά συστατικά και έτσι 1 κιλό κόκκου σόργου περιέχει:

• Fe (35–54 mg),
• Zn (14–35 mg),
• P (379–500 mg),
• Ca (20–44 mg),
• K (115–256 mg),
• Mn (10–24 mg),
• Na (12–54 mg) και
• Mg (750–1506 mg)

(Shegro et al., 2012, Ingle et a., 2023)

Οι τανίνες στο σόργο που έχει κόκκινους σπόρους παρέχουν αντιοξειδωτικά που αποτρέπουν την καταστροφή των κυττάρων που είναι σημαντική αιτία ασθενειών και γήρανσης. Η πρωτεΐνη και το άμυλο στον κόκκο αφομοιώνονται αργά συγκριτικά με άλλα δημητριακά, χαρακτηριτικό που είναι ιδιαίτερα ωφέλιμο ειδικά για άτομα με διαβήτη. Επιπλέον, το σόργο είναι μια βιώσιμη εναλλακτική λύση για τα άτομα με κοιλιοκάκη, καθώς το άμυλο των κόκκων δεν περιέχει γλουτένη.