Σιτάρι: Γενικές Πληροφορίες, Ιστορία, Θρεπτική αξία

Το σιτάρι θεωρείται η πιο σημαντική βασική τροφή παγκοσμίως. Έως και το 55% του πληθυσμού του κόσμου εξαρτάται από αυτή την καλλιέργεια για το 20% της συνολικής πρόσληψης θερμίδων (1). Η καλλιέργεια βρίσκεται κυρίως σε εύκρατες ζώνες και αποτελεί σημαντική πηγή εισοδήματος για εκατομμύρια μικρομεσαίους αγρότες.

Πληροφορίες για το φυτό σίτου

Το σιτάρι ανήκει στην οικογένεια Poaceae και είναι φυτό C3, μονοετές (ή διετές). Καλλιεργείται κυρίως για την παραγωγή σιτηρών, αλλά μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως ετήσια κτηνοτροφική καλλιέργεια (σανό και ενσίρωμα) ή ως βοσκότοπος. Σε αυτή την περίπτωση, η συγκομιδή γίνεται λίγο νωρίτερα στο στάδιο του καλαμώματος. Τα φυτά σιταριού αναπτύσσονται με την παραγωγή ενός κεντρικού όρθου στελέχους, ύψους 1,2 m (4 πόδια) και πολυάριθμων αδελφιών (έως 35). Μερικά από τα αδέλφια θα εισέλθουν στο στάδιο της αναπαραγωγής και θα συμβάλουν στην τελική απόδοση, ενώ άλλα όχι.

Πολλοί άνθρωποι για να ξεχωρίσουν τα είδη σιταριού από άλλες καλλιέργειες σιτηρών (ειδικά στα αρχικά στάδια) ελέγχουν εάν τα ωτίδια και ο  κολεός είναι τριχωτά ή όχι. Στα είδη σίτου, τα ωτίδια είναι μέτριου μεγέθους και ο κολεός τριχωτός (2). Τα φυτά του χειμερινού σιταριού τείνουν να παράγουν περισσότερα φύλλα από το ανοιξιάτικο σιτάρι, αλλά και στις δύο περιπτώσεις, το τελευταίο φύλλο που παράγεται, που ονομάζεται “φύλλο σημαίας”, είναι το πιο σημαντικό, λόγω του υψηλότερου ποσοστού φωτοσύνθεσης. Οι αγρότες θα πρέπει να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία της υγείας του φύλλου σημαίας, καθώς συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη του ωτιδίου.

Το σιτάρι μπορεί να καλλιεργηθεί ως χειμερινή ή ανοιξιάτικη καλλιέργεια. Η περίοδος καλλιέργειας διαρκεί έως και 6-8 μήνες για τους χειμερινούς τύπους, ενώ μπορεί να είναι λίγο μικρότερη για τους ανοιξιάτικους τύπους. Ωστόσο, το σιτάρι μπορεί να καλλιεργηθεί και ως ενδιάμεση καλλιέργεια για 3-4 μήνες. Σε όλες τις περιπτώσεις, από τη στιγμή της σποράς μέχρι τη συγκομιδή, τα φυτά σιταριού αναπτύσσονται σε ορισμένα στάδια (3):

  1. Βλάστηση-Ανάπτυξη-Εγκατάσταση
  2. Αδέλφωμα
  3. Επιμήκυνση στελέχους-Καλάμωμα
  4. Ανάπτυξη κεφαλής
  5. Ξεστάχυασμα-Ανθοφορία
  6. Γέμισμα κόκκων (Ανάπτυξη γραμμής γάλακτος, Στάδιο ζύμης – Αλευρώδεις κόκκοι)
  7. Ωρίμανση

Η χρονική διάρκεια κάθε σταδίου ανάπτυξης εξαρτάται από την ποικιλία/καλλιέργεια, τη θερμοκρασία, τη διάρκεια της ημέρας και την ημερομηνία σποράς της καλλιέργειας. Γενικά, όταν το σιτάρι καλλιεργείται ως χειμερινή καλλιέργεια, τα στάδια του αδελφώματος και της ανάπτυξης της κεφαλής διαρκούν περισσότερο από τα αντίστοιχα στάδια στο σιτάρι ανοιξιάτικου τύπου. Για την αναγνώριση των διαφορετικών σταδίων ανάπτυξης του ανοιξιάτικου σιταριού, μπορείτε να ανατρέξετε στον αναλυτικό οδηγό του University of Minnesota Extension (9).

Η ιστορία της καλλιέργειας σιταριού και η σημασία της για το Παγκόσμιο Σύστημα Τροφίμων

Το σιτάρι αριθμεί πολλά είδη που ανήκουν στο γένος Triticum, αλλά το πιο σημαντικό και ευρέως καλλιεργούμενο είναι το Triticum aestivum (κοινός σίτος ή αρτόσιτος). Μαζί με το T. turgidum εξημερώθηκαν περίπου γύρω στο 7500 π.Χ. στην περιοχή «Fertile Crescent» στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή (Bell, 1987, 4). Τα πρώτα αρχικά καλλιεργούμενα είδη ήταν το διπλοειδές Einkorn(=Μονόκοκκο σιτάρι) (Triticum monococcum) και το τετραπλοειδές Emmer(=Δίκοκκο σιτάρι) (Triticum dicoccum). Ο φυσικός υβριδισμός και η επιλογή από τους αγρότες «γέννησαν» το Durum(=Σκληρό), το Spelt(=Όλυρα) και το Common bread wheat(=κοινός αρτόσιτος) (εξαπλοειδή, έξι αντίγραφα των χρωμοσωμάτων). Η καλλιέργεια σιταριού επεκτάθηκε σταδιακά στα Βαλκάνια, την κεντρική και δυτική Ευρώπη. Καθώς η καλλιέργεια εξημερώθηκε, οι αγρότες, οι κτηνοτρόφοι και οι επιστήμονες επέλεξαν και ευνόησαν συγκεκριμένα φυτικά χαρακτηριστικά, αλλάζοντας έτσι τη φυσιολογία των φυτών σιταριού. Ως αποτέλεσμα, οι ποικιλίες έγιναν πιο κοντές σε ύψος, ενώ γενικά μειώθηκε και ο αριθμός των αδελφιών (ανά φυτό).

Σήμερα, η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για την καλλιέργεια έχει επεκτείνει το εύρος της καλλιέργειας και πλέον την συναντάμε απο την Σουηδία έως την Αργεντινή (Feldman 1995). Από τη συνολική παγκόσμια παραγωγή που πλησιάζει τους 761 εκατομμύρια τόνους (FAOSTAT 5), το 95% είναι αρτόσιτος, ενώ το 4% είναι σκληρό σιτάρι (ζυμαρικά, Triticum turgidum) και 1% δίκοκκο (Dicoccum) (1). Τα τελευταία στοιχεία δείχνουν ότι οι χώρες με την υψηλότερη παραγωγή σιταριού είναι η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία, οι ΗΠΑ και η Γαλλία, ενώ η Ιρλανδία, η Ολλανδία και η Νέα Ζηλανδία κατέχουν τα ρεκόρ παραγωγής απόδοσης ανά εκτάριο (6). Σήμερα, οι επιστήμονες σε όλο τον κόσμο «ανταγωνίζονται» για τη βελτίωση της απόδοσης και της αντοχής της καλλιέργειας για την ικανοποίηση της παγκόσμιας ανάγκης για σίτιση 9,2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων έως το 2050, με στόχο μια ετήσια αύξηση της απόδοσης των σιτηρών κατά 1,2% (7).

Χρήσεις και Διατροφική Αξία του σιταριού

Το σιτάρι ολικής αλέσεως έχει καταστεί το κύριο δημητριακό για την παραγωγή ψωμιού παγκοσμίως, λόγω: της ποσότητας και της ποιότητας της γλουτένης που περιέχει, της ενέργειας που προσφέρει, της συμβολής του στον μυϊκό ιστό, καθώς και της μεγάλης διάρκειας αποθήκευσης.

Περίπου 1 μπούσελ σίτου ζυγίζει 27,2 κιλά (60 λίβρες), περιέχει περίπου 1.000.000 κόκκους και μπορεί να παράξει 19,05 κιλά (42 λίβρες) λευκό αλεύρι και ζυμαρικά.

Η θρεπτική αξία 100 g ακατέργαστου σιταριού ολικής αλέσεως (πίτουρο, ενδοσπέρματα, φύτρο) (8):

  • 340-360 kcal
  • 10,3 g πρωτεΐνης (γλουτένη)
  • 1 g ολικού λίπους
  • 73,6 g υδατάνθρακες
  • 2,7 g φυτικών ινών
  • 15 mg ασβεστίου
  • 1,2 mg σιδήρου
  • 22 mg μαγνησίου
  • 108 mg φωσφόρου
  • 107 mg καλίου
  • 2 mg νατρίου
  • 0,7 mg ψευδαργύρου
  • 0,1 mg Θειαμίνης (Β1), 0,04 mg Ριβοφλαβίνης (Β2), 1,3 mg Νιασίνης (Β3), 0,04 mg Βιτ. Β6
  • 26 DFE (φολικό οξύ)

Για την εξάλειψη των διατροφικών ασθενειών όπως το beriberi και η πελλάγρα, το λευκό αλεύρι εμπλουτίστηκε με βιταμίνες Β, θειαμίνη, σίδηρο, ριβοφλαβίνη, νιασίνη και αργότερα με φολικό οξύ. Ωστόσο, κατά τη διαδικασία εξευγενισμού του σιταριού, το φύτρο απομακρύνεται, οδηγώντας σε απώλειες βιταμινών και μετάλλων, επιδεινώνοντας πεπτικές και διατροφικές διαταραχές. Με βάση επιστημονικά στοιχεία, έχει βρεθεί ότι η διαδικασία ψησίματος μειώνει την πεπτικότητα των πρωτεϊνών γλουτένης σίτου (Smith et al., 2015). Η πιο κοινή δυσανεξία στην πεπτική γλουτένη είναι η κοιλιοκάκη και τα άτομα που πάσχουν από αυτήν θα πρέπει να αποφεύγουν την κατανάλωση προϊόντων που περιέχουν υψηλές ποσότητες γλουτένης.

Το σιτάρι, ανάλογα με το είδος, μπορεί να υποστεί επεξεργασία με διαφορετικούς τρόπους και να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή πολλών άλλων προϊόντων διατροφής όπως μπισκότα, ζυμαρικά, noodles, τσαπάτι (chappati), μπύρα σίτου, καλλυντικά και υποκατάστατα κρέατος (Kumar et al., 2011). Ενώ οι κόκκοι είναι το κύριο μέρος του φυτού που χρησιμοποιείται περισσότερο, το άχυρο που μένει μετά την συγκομιδή του μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως λίπασμα-εδαφοκάλυψη, βιομάζα για την παραγωγή καυσίμου, μέρος κομπόστ, αχυρόστρωση και άλλα.

Τέλος, για να καλλιεργήσει επιτυχώς το σιτάρι και να αποκτήσει κόκκους υψηλής απόδοσης και καλής ποιότητας, ο αγρότης χρειάζεται να επενδύσει χρόνο για να βρει την καταλληλότερη ποικιλία, να προετοιμάσει το έδαφος του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο πριν από τη σπορά και να διαμορφώσει ένα κατάλληλο πρόγραμμα άρδευσης, διαχείρισης ιζανίων και λίπανσης. Επιπλέον, σε όλα τα στάδια ανάπτυξης, ο αγρότης πρέπει να λαμβάνει προληπτικά και ελεγκτικά μέτρα για να διασφαλίσει την υγεία των φυτών και να αποθηκεύει τα συγκομιζόμενα προϊόντα με προσοχή, ακολουθώντας τις οδηγίες που θα αναλυθούν περαιτέρω στα επόμενα άρθρα.

Πηγές

  1. https://iiwbr.icar.gov.in/wp-content/uploads/2018/02/EB-52-Wheat-Cultivation-in-India-Pocket-Guide.pdf
  2. http://www.uwyo.edu/plantsciences/uwplant/forages/small-grains/wheat.html
  3. https://mccracken.ca.uky.edu/files/identifying_wheat_growth_stages_agr224.pdf
  4. https://www.fao.org/land-water/databases-and-software/crop-information/wheat/en/
  5. https://web.archive.org/web/20150906230329/http:/faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor
  6. https://ourworldindata.org/crop-yields
  7. https://www.cimmyt.org/news/new-publications-the-importance-of-wheat-in-the-global-food-supply-to-a-growing-population/
  8. https://knowledge4policy.ec.europa.eu/health-promotion-knowledge-gateway/whole-grain-nutritional-value-whole-2_en
  9. Spring wheat growth and development guide (umn.edu)

 

Bell, G. D. H. (1987). The history of wheat cultivation. In Wheat breeding (pp. 31-49). Springer, Dordrecht.

Kumar, P., Yadava, R. K., Gollen, B., Kumar, S., Verma, R. K., & Yadav, S. (2011). Nutritional contents and medicinal properties of wheat: a review. Life Sciences and Medicine Research22(1), 1-10.

Smith, F., Pan, X., Bellido, V., Toole, G. A., Gates, F. K., Wickham, M. S., … & Mills, E. C. (2015). Digestibility of gluten proteins is reduced by baking and enhanced by starch digestion. Molecular nutrition & food research, 59(10), 2034-2043.

Σιτάρι: Γενικές Πληροφορίες, Ιστορία, Θρεπτική αξία

Βασικές Αρχές για την Επιλογή της Καλύτερης Ποικιλίας Σιταριού

Προετοιμασία και Απαιτήσεις Εδάφους και Σποράς για την Καλλιέργεια Σιταριού

Απαιτήσεις και Μέθοδοι Άρδευσης στην Καλλιέργεια Σιταριού

Απαιτήσεις Λίπανσης στην Καλλιέργεια Σιταριού

Παράσιτα και Ασθένειες στην Καλλιέργεια Σιταριού

Απόδοση – Συγκομιδή – Αποθήκευση του Σιταριού

Διαχείριση Ζιζανίων στην Καλλιέργεια Σιταριού

Οι συνεργάτες μας

Ενώνουμε τις δυνάμεις μας με Μ.Κ.Ο., Πανεπιστήμια και άλλους οργανισμούς παγκοσμίως ώστε μαζί να μπορέσουμε να επιτύχουμε τους κοινούς μας στόχους για βιωσιμότητα και ευημερία των ανθρώπων.