Περμακουλτούρα στον κήπο σας: πώς θα το κάνετε βήμα – βήμα

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, ο πρωτογενής τομέας δεν εστιάζει μόνο στην εντατικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και στη βιωσιμότητά της. Από το χωράφι και το αγρόκτημα μέχρι τον καταναλωτή, θα πρέπει όλοι οι εμπλεκόμενοι να διασφαλίσουν ότι η παραγωγή εναρμονίζεται με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Η ποσότητα και η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων οφείλουν να γίνονται με σεβασμό στο περιβάλλον.  

“Η Περμακουλτούρα είναι ένα σύνολο μόνιμων συστημάτων που εξασφαλίζει ες αεί την ανθρώπινη ύπαρξη “.

Bill Mollison 

Όποιος λοιπόν επιθυμεί να παράγει τα δικά του τρόφιμα στα πλαίσια ενός πιο βιώσιμου συστήματος αξίζει να σκεφτεί την κηπουρική της περμακουλτούρας (permaculture). Η κατασκευή ενός λαχανόκηπου με γνώμονα τις αρχές της περμακουλτούρας σας επιτρέπει να βασιστείτε σε βιολογικές διαδικασίες για να παράγετε φρέσκα φρούτα και λαχανικά.

Προτού να δούμε πώς θα φτιάξετε το δικό σας permaculture κήπο, ας γνωρίσουμε καλύτερα την έννοια της περμακουλτούρας… 

Τι είναι η φυσική περμακουλτούρα;

Για την περμακουλτούρα υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί, γεγονός που δικαιολογείται εφόσον πρόκειται για μια έννοια αρκετά πρόσφατη σε εμάς. Ο όρος σύστημα χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1978 όπου αναφέρεται ως περμακουλτούρα “ένα ολοκληρωμένο, εξελισσόμενο σύστημα πολυετών ή αυτοσυντηρούμενων φυτικών και ζωικών ειδών,ι χρήσιμα στον άνθρωπο…στην ουσία, ένα πλήρες οικοσύστημα, που διαμορφώνεται με βάση υπάρχοντα” (Mollison & Holmgren, 1978, σ. 1). Αν και η έμφαση εξακολουθούσε να δίνεται στη γεωργία, ο ορισμός διευρύνθηκε το 1988 με σκοπό να καλύψει περισσότερες πτυχές της ανθρώπινης ζωής: “Η περμακουλτούρα είναι ο συνειδητός σχεδιασμός και η διατήρηση παραγωγικών οικοσυστημάτων που έχουν την ποικιλομορφία, τη σταθερότητα και την ανθεκτικότητα των φυσικών οικοσυστημάτων. Είναι η αρμονική ενσωμάτωση του φυσικού τοπίου και των ανθρώπων, με τρόπο τέτοιο ώστε να παρέχονται, τροφή, ενέργεια, στέγη” (Mollison).

Τι είναι η κηπουρική περμακουλτούρα;

Η κηπουρική της περμακουλτούρας ξεκινά με το σχεδιασμό του κήπου γύρω από το περιβάλλον. Για να φτιάξουμε έναν κήπο περμακουλτούρας, θα πρέπει να έχουμε κατά νου τις ανάγκες και τις αρχές του φυσικού οικοσυστήματος ούτως ώστε να προσαρμοστούμε σε αυτές. Η κηπουρική της περμακουλτούρας επικεντρώνεται κυρίως στον σταδιακό εμπλουτισμό του εδάφους με θρεπτικά συστατικά για τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του. Με αυτόν τον τρόπο, η γη ανανεώνεται και ταυτόχρονα τα φυτά είναι πιο υγιή.

Ποιες είναι οι αρχές της περμακουλτούρας;

Πολλοί συγχέουν την έννοια της περμακουλτούρας με τη βιολογική γεωργία ή την αναγεννητική γεωργία (Regenerative Agriculture). Η κύρια διαφορά που εντοπίζεται είναι ότι η περμακουλτούρα έχει ορισμένες αρχές που πρέπει να ακολουθεί ο αγρότης. Ο συνδημιουργός της περμακουλτούρας, David Holmgren, κωδικοποίησε τις ακόλουθες δώδεκα αυτές αρχές ως εξής:

1. Παρατήρηση και αλληλεπίδραση
2. Συλλογή και αποθήκευση ενέργειας
3. Εξασφάλιση σοδειάς
4. Εφαρμογή αυτορρύθμισης και αποδοχή ανατροφοδότησης
5. Χρήση και αξιοποίηση ανανεώσιμων πόρων και υπηρεσιών
6. Ελαχιστοποίηση παραγωγής αποβλήτων
7. Σχεδιασμός μοτίβων – προτύπων με παραγωγικό τρόπο σκέψης (από το γενικό πλαίσιο στις επιμέρους λεπτομέρειες)
8. Ενσωμάτωση και όχι απομόνωση
9. Εφαρμογή μακροπρόθεσμων λύσεων μικρής κλίμακας
10. Αξιοποίηση της βιοποικιλότητας
11. Κίνηση εντός πλαισίου και συγκεκριμένων ορίων
12. Προσαρμογή στις αλλαγές

Εκτός από τις αρχές που αναφέρθηκαν παραπάνω, εκείνος που επιθυμεί να εφαρμόσει περμακουλτούρα θα πρέπει να γνωρίζει τις ακόλουθες τρεις ηθικές αρχές:

• Φροντίδα για τη γη
• Φροντίδα για τους ανθρώπους
• Δίκαιη διανομή (επιστροφή ή διαμοιρασμός κάθε πλεονάσματος ή σπατάλης)

Πηγή εικόνας: https://permaculture.org.nz/content/principles

Δίχως αμφιβολία, οι σχεδιαστικές σε συνδυασμό με τις ηθικές αρχές αποτελούν τα θεμέλια για την περμακουλτούρα. Τώρα που έχετε την απαραίτητη νοοτροπία, ας δούμε πώς θα ξεκινήσετε τον κήπο σας, βήμα-βήμα.

Πώς να ξεκινήσετε έναν κήπο περμακουλτούρας – Βήμα προς Βήμα

Βήμα 1 – Επιλέξτε το σημείο του χωραφιού σας 

Η περμακουλτούρα σχετίζεται με την ικανότητα του αγρότη να προσαρμόζει την καλλιέργειά του στο υπάρχον οικοσύστημα. Έτσι, το πρώτο βήμα για να ξεκινήσετε έναν τέτοιο κήπο είναι να εξοικειωθείτε με το περιβάλλον σας και την τοπική χλωρίδα και πανίδα. Αυτό πρακτικά σημαίνει να δείτε ποια φυτά αναπτύσσονται στη συγκεκριμένη περιοχή και να αναγνωρίσετε τυχόν έντομα ή αρπακτικά που μπορεί να υπάρχουν. Εκτός από το έδαφος, θα πρέπει να παρατηρήσετε την κατεύθυνση του ήλιου και την κλίση του οικοπέδου (αν υπάρχει), καθώς αυτό σχετίζεται άμεσα με το πρόγραμμα άρδευσης που θα επιλέξετε να εφαρμόσετε. Όλα αυτά τα μοναδικά χαρακτηριστικά που έχει το χωράφι σας είναι σημαντικά για να σας δώσουν την μεγάλη εικόνα για το σχεδιασμό του κήπου σας. 

Βήμα 2 – Διαλέξτε τα είδη των φυτών και τη γεωργική μέθοδο που θα εφαρμόσετε

Το μέγεθος του κήπου καθορίζεται από πολλούς παράγοντες, και στην περίπτωση της περμακουλτούρας μπορείτε να καλλιεργήσετε έναν μικρό κήπο στο μπαλκόνι του διαμερίσματός σας ή ακόμη και ολόκληρα στρέμματα γης.

Είτε θέλετε έναν τυπικό λαχανόκηπο με λίγα στοιχεία περμακουλτούρας είτε μια πλήρους κλίμακας, εντατικοποιημενη καλλιέργεια, πρέπει να αποφασίσετε “πόση περμακουλτούρα” θέλετε να έχετε. Σε κάθε περίπτωση, πριν αρχίσετε να φυτεύετε, μπορείτε να κάνετε κάποια έρευνα σχετικά με τα ετήσια και τα πολυετή φυτά που μπορούν να ευδοκιμήσουν στον κήπο σας. Συνιστάται η συγκαλλιέργεια, καθώς αν επιλέξετε να καλλιεργήσετε δύο καλλιέργειες στην ίδια περιοχή, προάγετε τη βιοποικιλότητα. Επιπλέον, ο πληθυσμός των παρασίτων μειώνεται με τα συστήματα συγκαλλιέργειας, καθώς προσελκύονται διαφορετικά παράσιτα και σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παράσιτα ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Επιλέγοντας με σύνεση τα είδη των φυτών σας μπορείτε να επωφεληθείτε πολλαπλά. Κια αυτό γιατί, η βιολογία και τα χαρακτηριστικά ενός φυτού μπορεί να ωφελήσουν το άλλο (για παράδειγμα, το ψηλότερο φυτό μπορεί να προσφέρει σκιά στο άλλο). Τέλος, υπάρχει διαφοροποίηση κινδύνου σε περίπτωση ξαφνικού ξεσπάσματος ασθενειών. Μέσω της συγκαλλιέργειας, ο κίνδυνος κατανέμεται σε δύο διαφορετικές καλλιέργειες και όχι σε μία, οπότε η πιθανότητα ολικής αποτυχίας της καλλιέργειας είναι σημαντικά μικρότερη.

Βήμα 3 – Σχεδιάστε τη διάταξη που θα έχουν τα φυτά σας

Αφού εξοικειωθείτε με το περιβάλλον σας και γνωρίζετε τα φυτά που θέλετε να καλλιεργήσετε, θα πρέπει να σκεφτείτε πού θα τα τοποθετήσετε. Κατά τη διαδικασία σχεδιασμού, υπάρχουν πολλά πράγματα που πρέπει να υπολογίσετε. Μερικές από τις παρακάτω ερωτήσεις μπορούν να σας δώσουν κατευθυντήριες γραμμές: 

• Υπάρχει κλίση σε ένα μέρος της αυλής;
• Υπάρχουν προβλήματα υφαλμύρωσης σε ένα τμήμα του χωραφιού; (αυτό μπορεί να ελεγχεί αν έχει προηγηθεί βροχόπτωση)
• Τι είδους ζώα και έντομα (ωφέλιμα ή όχι) υπάρχουν;
• Τι είδους μηχανήματα και εργαλεία υπάρχουν (για την καλλιέργεια των φυτών);
• Ποιες περιοχές δέχονται περισσότερο ήλιο το πρωί από ότι το απόγευμα;

Μια πρακτική συμβουλή είναι να σχεδιάσετε καλλιεργητικές ζώνες, για να αξιοποιήσετε στο μέγιστο βαθμό το χώρο που έχετε στη διάθεσή σας. Μπορείτε επίσης να καλλιεργήσετε ποώδη φυτά τα οποία θα σας χρησιμεύσουν για την κάλυψη του εδάφους, θάμνους για το μεσαίο στρώμα της καλλιέργειας και δέντρα για το ανώτερο. 

Βήμα 4 – Σκεφτείτε «μέσα στο κουτί»

Μπορεί η περμακουλτούρα να είναι ένας εναλλακτικός τρόπος κηπουρικής, αλλά όταν πρόκειται για τα φυτά, η προστασία τους από εξωτερικές συνθήκες είναι προτεραιότητά μας. 

Η κατασκευή παρτεριών στον κήπο είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους για να το πετύχουμε. Τα υπερυψωμένα παρτέρια είναι ιδανικά για την κηπουρική της περμακουλτούρας, επειδή δεν χρειάζεται να ανησυχούμε για το έδαφος. Τα υπερυψωμένα παρτέρια θα πρέπει να βρίσκονται 15-30 εκατοστά (6-12 ίντσες) πάνω από το έδαφος. Με αυτόν τον τρόπο, τα θρεπτικά συστατικά παραμένουν ανέπαφα. Μια εναλλακτική μέθοδος που δεν περιλαμβάνει σκάψιμο  είναι η κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους με φύλλα. Μέσω αυτής της μεθόδου δημιουργούμε ένα υπόστρωμα από κομποστοποιήσιμα υλικά (λόγου χάρη άχυρο, φύλλα, πριονίδια κ.α.). 

Βήμα 5 – Μονοκαλλιέργειες & Πολυκαλλιέργειες – βάλτε τα στη σειρά

Το πρώτο βήμα ξεκινώντας τη φύτευση είναι να σκεφτείτε πού θα τοποθετήσετε τα πολυετή φυτά. Με δεδομένο ότι τα πολυετή φυτά αναπτύσσονται με την πάροδο του χρόνου, θα καταλαμβάνουν ένα μέρος του κήπου για κάποιο χρονικό διάστημα.

Επίσης, είναι σημαντικό να επιλέγετε αυτοφυή φυτά που προσαρμόζονται στο μικροκλίμα της περιοχής. Ο πιο διαδεδομένος τρόπος πολλαπλασιασμού των πολυετών φυτών  είναι με σπόρο. Μόλις βρείτε τα πολυετή φυτά που σας αρέσουν, μπορείτε να ξεκινήσετε τη φύτευση. Αν ο προϋπολογισμός το επιτρέπει, μπορείτε να μειώσετε τις αποστάσεις φύτευσης, καθώς η πυκνή φύτευση θα αποτρέψει την ανάπτυξη ζιζανίων. Αργότερα, μπορείτε να επιλέξετε τα πιο υγιή φυτά και να αφαιρέσετε τα υπόλοιπα.

Παράλληλα, μπορείτε να ξεκινήσετε την συγκαλλιέργεια, για παράδειγμα, λουλουδιών για να προσελκύσετε έντομα-επικονιαστές.

Η προσθήκη εδώδιμων φυτών στον κήπο σας είναι επίσης σημαντική. Ο κήπος της περμακουλτούρας συνδυάζει καλλωπιστικά αλλά και εδώδιμα είδη.  Για παράδειγμα, το μελισσόχορτο λειτουργεί αρμονικά ανάμεσα από τα λαχανικών σας, επειδή είναι προσελκύει τους επικονιαστές. Το ραβέντι από την άλλη δεν χρειάζεται απαραίτητα να φυτευτεί στο ίδιο σημείο με τα λαχανικά σας. (θυμηθείτε: το ραβέντι ή αλλιώς Rheum rhabarbarum έχει δηλητηριώδη φύλλα, για αυτό και κρατάμε μόνο τους μίσχους)

Για την ώρα ο κήπος σας μπορεί να μην σας θυμίζει έναν τυπικό κήπο, και αυτό γιατί έχετε φυτέψει πολυετή φυτά. Κατά τα πρώτα χρόνια του κήπου σας, μπορείτε να προσθέσετε μερικά ετήσια φυτά για να γεμίσετε τον επιπλέον χώρο, ενώ τα πολυετή φυτά σας ακόμα θα αναπτύσσουν το ριζικό τους σύστημα για να δώσουν άνθη πολύ αργότερα. 

Τα καλά νέα είναι ότι τα περισσότερα από τα λαχανικά που καταναλώνουμε ευρέως είναι ετήσια (π.χ. φασόλια, μπιζέλια, ντομάτες, πιπεριές, κολοκύθια κ.λπ.).

Αν ο κήπος σας αποτελεί μια πηγή εισοδήματος ή μέσω αυτού εξασφαλίζετε φρούτα και λαχανικά για δική σας κατανάλωση τότε σίγουρα τα ετήσια φυτά θα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων σας για τα πρώτα δύο χρόνια.

Πέρα από λαχανικά μπορείτε να προσθέσετε ανθοφόρα φυτά. Πρόκειται για δένδρα που αναπτύσσονται γρήγορα και χρησιμοποιούνται ως διακοσμητικά στοιχεία του κήπου τόσο για το φύλλωμα όσο και για τα άνθη τους. Σίγουρα, αυτά θα σας φέρουν ένα βήμα πιο κοντά στην εικόνα του κήπου που έχετε στο μυαλό σας. 

Συμβουλή:

Η σημειακή φύτευση (spot planting) είναι χρήσιμη για την κάλυψη μικρότερων εκτάσεων. Μπορείτε να σκάψετε μια τρύπα ή να αφαιρέσετε ένα μικρό τμήμα του γκαζόν και στη συνέχεια να φυτέψετε απευθείας στο έδαφος. Το πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι επιτρέπει στα φυτά να αναπτυχθούν αμέσως. Εάν θέλετε να δημιουργήσετε έναν κήπο και είναι ήδη άνοιξη ή καλοκαίρι, αυτή είναι η καλύτερη επιλογή για εσάς, καθώς η θερμοκρασία του εδάφους είναι υψηλότερη για αρκετό καιρό. Το μειονέκτημα είναι ότι δεν προστίθενται στο έδαφος θρεπτικά συστατικά, όπως στην περίπτωση του φυτικού υποστρώματος. Κατά συνέπεια, μπορεί να χρειαστεί να εμπλουτίσετε το έδαφος με κομπόστ ή οργανικό λίπασμα βραδείας αποδέσμευσης. Η κάλυψη της περιοχής με άχυρο μετά τη φύτευση είναι επίσης μια καλή ιδέα για την καταστολή ανάπτυξης των ζιζανίων και τη συγκράτηση του νερού.

Βήμα 6 – Λίπανση & Άρδευση του κήπου σας

Η λίπανση και η άρδευση είναι απαραίτητες για να εξασφαλίσουμε τη ζωηρότητα των φυτών μας. Σε έναν κήπο περμακουλτούρας, είναι προτιμότερο να αποφεύγετε τη χρήση χημικών λιπασμάτων. Πέρα από τα λιπάσματα και τα χημικά ζιζανιοκτόνα δεν συμβαδίζουν με τις αρχές της περμακουλτούρας, οπότε ένα στρώμα οργανικού υποστρώματος μετά τη φύτευση για τον περιορισμό των ζιζανίων θα βοηθήσει το έδαφός μας να διατηρήσει υψηλά τα επίπεδα υγρασίας χωρίς να επιβαρυνθεί με τοξικές ουσίες. Εκτός από το οργανικό εδαφοκάλυμμα, μπορείτε να εκμεταλλευτείτε τα φυτικά σας απόβλητα και να παράγετε κομπόστ. Ένα εκατό τοις εκατό φιλικό προς το περιβάλλον λίπασμα, πλούσιο σε οργανική ύλη και περισσότερα από είκοσι θρεπτικά συστατικά, το κομπόστ είναι μια ιδανική επιλογή για εσάς. Με ελάχιστο εξοπλισμό, έναν κάδο κομποστοποίησης, μπορείτε εκμεταλλευόμενοι μια φυσική διεργασία να παράγετε το δικό σας λίπασμα. 

Ομοίως, με το σύστημα της λίπανσης και το σύστημα ποτίσματος πρέπει και να είναι αποτελεσματικό και βιώσιμο. Βεβαιωθείτε ότι χρησιμοποιείτε τόσο νερό όσο χρειάζεται ο κήπος σας για να αναπτυχθούν τα φυτά σας και σε καμία περίπτωση μην ξοδεύετε αλόγιστα το νερό. Ένα σύστημα στάγδην άρδευσης με πολύ μικρή εξάτμιση είναι ιδανικό για την άρδευση του εδάφους. Μπορείτε επίσης να συλλέγετε το νερό της βροχής από τις υδρορροές της στέγης σας για να το επαναχρησιμοποιήσετε στο σύστημα άρδευσης, εξοικονομώντας οικονομικούς και υδάτινους πόρους. 

Βιβλιογραφία:

• Mollison, B., Slay, R. M., Girard, J. L., & Girard, J. L. (1991). Introduction to permaculture.
• Mollison, B. (1988). Permaculture: a designer’s manual. Holmgren, D. (2020). Essence of permaculture. Seymour, VIC, Australia: Melliodora Publishing.
• Holmgren, D. (2002). Permaculture. Principles and Pathways beyond Sustainability. Holmgren Design Services, Hepburn, Victoria.
• Ferguson, R. S., & Lovell, S. T. (2014). Permaculture for agroecology: design, movement, practice, and worldview. A review. Agronomy for sustainable development, 34, 251-274.
• Hemenway, T. (2009). Gaia’s garden: a guide to home-scale permaculture. Chelsea Green Publishing.
• Permaculture: A Key Driver for Sustainable Agriculture in Nepal, https://www.researchgate.net/publication