Ολοκληρωμένη Διαχείριση Επιβλαβών Οργανισμών στην Γεωργία (ΟΔΠ): Αρχές, Πρακτικές και Πλεονεκτήματα

Το πρόβλημα της ανθεκτικότητας των εντόμων (και των παθογόνων μικροοργανισμών) στα φυτοφάρμακα

ευρεία χρήση Τα φυτοφάρμακα βοήθησαν σημαντικά τους αγρότες να προστατεύσουν την παραγωγή τους και να αυξήσουν τις αποδόσεις των καλλιεργειών, διατηρώντας υπό έλεγχο τον πληθυσμό των παρασίτων. Ωστόσο, η υπερβολική και αλόγιστη χρήση αυτών των ουσιών έχει οδηγήσει σε μεγάλη πίεση από πλευράς των παραγωγών να επιλέξουν το κατάλληλο φυτοφάρμακο, αφού οι εχθροί/παράσιτα έχουν αναπτύξει ανθεκτικότητα σε πολλές από αυτές τις δραστικές. Τα είδη αυτά μπορεί να είναι ανθεκτικά σε έναν ή περισσότερους τρόπους δράσης  και, ως εκ τούτου, σε πολλαπλά φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση. Η ανάπτυξη νέων δραστικών ουσιών από τις βιομηχανίες γίνεται όλο και πιο δύσκολη, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν υπάρχουν διαθέσιμα, κατάλληλα και πιστοποιημένα/εγκεκριμένα φυτοφάρμακα για ορισμένους εχθρούς

Ταυτόχρονα, η χρήση μη εκλεκτικών φυτοφαρμάκων και η έλλειψη τήρησης βασικών κατευθυντήριων γραμμών για την ασφαλή χρήση τους έχουν οδηγήσει στη μείωση των ωφέλιμων εντόμων, όπως οι επικονιαστές και τα αρπακτικά έντομα, καθιστώντας το πρόβλημα ακόμη μεγαλύτερο. Επιπλέον, η μη τήρηση των οδηγιών και των μέτρων ασφαλείας, έχει αυξήσει τον κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία λόγω των υπολειμμάτων που εντοπίζονται στα προϊόντα μετά τη συγκομιδή.

Σύστημα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παρασίτων (εντόμων και παθγόνων)

Η ολοκληρωμένη φυτοπροστασία (IPM) είναι ένα σύνολο πρακτικών που επικεντρώνονται στην ολιστική αντιμετώπιση συγκεκριμένων εχθρών των καλλιεργειών. Η στρατηγική αυτή έχει εφαρμοστεί με επιτυχία παγκοσμίως σε διάφορες καλλιέργειες, μεγέθη γεωργικών εκμεταλλεύσεων και περιβαλλοντικές συνθήκες. Σύμφωνα με τους Bajwa και Kogan, υπάρχουν περίπου 67 διαφορετικοί ορισμοί της Ολοκληρωμένης διαχείρησης εχθρών. Πρόκειται για μια στρατηγική διαχείρισης των παρασίτων και των ασθενειών με μια ολιστική προσέγγιση που συνδυάζει διαφορετικές τεχνικές βιολογικής και χημικής καταπολέμησης, ανθεκτικές ποικιλίες, καλλιεργητικές πρακτικές και έλεγχο των ενδιαιτημάτων. Στόχος είναι η μακροπρόθεσμη αποτελεσματική διαχείριση των “εχθρών” της καλλιέργειας, ελαχιστοποιώντας τον κίνδυνο και τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, στους οργανισμούς μη-στόχους, στον αγρότη και την κοινότητα (καταναλωτές).

Με την Ολοκληρωμένη Διαχείρηση ο παραγωγός επενδύει σε:

• πρόληψη,
• Έγκαιρη ανίχνευση και
• Διαχείριση

Ωστόσο, λόγω της πολυπλοκότητας του συστήματος, δεν υπάρχει ακόμη πιστοποίηση για τους καλλιεργητές που εφαρμόζουν Ολοκληρωμένη Διαχείρηση. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ενώ το συγκεκριμένο σύστημα είναι μια βιώσιμη στρατηγική, τα τρόφιμα δεν θεωρούνται βιολογικά.

Ο ρόλος της ολοκληρωμένης διαχείρισης παρασίτων στη βιώσιμη γεωργία

• Βιώσιμη και αποτελεσματική καταπολέμηση των παρασίτων: Αν και πρόκειται για ένα πιο πολύπλοκο σύστημα διαχείρισης παρασίτων, μπορεί να έχει μακροπρόθεσμη και υψηλότερη αποτελεσματικότητα, μειώνοντας τις απώλειες στην απόδοση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, το κόστος παραγωγής. Παράλληλα, προστατεύει τους πληθυσμούς των ωφέλιμων εντόμων (επικονιαστές και φυσικοί εχθροί των εχθρών των καλλιεργειών),
• Παραγωγή προϊόντων υψηλότερης ποιότητας και μεγαλύτερης ασφάλειας με χαμηλότερο κόστος παραγωγής → αυξημένο εισόδημα για τον αγρότη,
• Μειωμένη ποσότητα υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα και κατά συνέπεια λιγότερη ρύπανση των υδάτων και του εδάφους προστατεύοντας το περιβάλλον, τους οργανισμούς που δουν σε αυτό και τους καταναλωτές.

Οι αρχές της ΟΔΠ

• Να γνωρίζετεε τα παράσιτα στην περιοχή σας και τη φυσιολογία τους.
• Να παρακολουθείτε συχνά την καλλιέργειά σας και να μάθετε πώς να αναγνωρίζετε έγκαιρα τα διάφορα στάδια στο κύκλο ζωής του παρασίτου και τις ζημιές που προκαλεί.
• Να επενδύετε στην πρόληψη και όχι στην αντιμετώπιση/καταπολέμηση. Η διατήρηση του πληθυσμού των παρασίτων σε χαμηλά επίπεδα και η ύπαρξη πολλαπλών φραγμών προστασίας είναι ο πιο αποτελεσματικός (και οικονομικός) τρόπος για την αποφυγή ζημιών.
• Να ορίσετε κατώτατα όρια δράσης (επέμβασης) – οικονομικό κατώφλι ζημιάς: Είναι η στιγμή που το επίπεδο της ζημιάς (ή ο κίνδυνος της ζημιάς) που προκαλούν τα παράσιτα (ή οι παθογόνοι μικροοργανισμοί), αν αφεθούν χωρίς έλεγχο, υπερβαίνει το κόστος των πρακτικών διαχείρισης.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, το όριο δράσης συνδέεται/επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τον τύπο, το στάδιο της καλλιέργειας και το είδος του παρασίτου. Για παράδειγμα, ορισμένα νωπά προϊόντα έχουν πολύ αυστηρά πρότυπα ποιότητας (εμφάνισης) στην αγορά (όπως τα φυλλώδη λαχανικά). Κατά συνέπεια, ο παραγωγός πρέπει να λάβει μέτρα για να αποφύγει οποιαδήποτε ζημιά που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μείωση της ποιότητας και της τιμής (αγοραστικής αξίας) του προϊόντος.

Ομοίως, παράσιτα όπως οι αφίδες μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλους πληθυσμούς και να αναπτύξουν ανθεκτικότητα στα χημικά φυτοφάρμακα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Κατά συνέπεια, είναι απαραίτητη η έγκαιρη και ολοκληρωμένη καταπολέμηση τους. Οι αγρότες συνιστάται να ακολουθούν τις οδηγίες και τις ανακοινώσεις των τοπικών κέντρων συμβουλευτικής σχετικά με τη στιγμή της καταπολέμησης (οι περισσότερες βασίζονται στην παρακολούθηση του επιβλαβούς οργανισμού και στις καιρικές προβλέψεις).

• Η χρήση χημικών φυτοφαρμάκων θα πρέπει να αποτελεί την τελευταία λύση και να χρησιμοποιείται με προσοχή: Συνιστάται στους αγρότες να χρησιμοποιούν μόνο εκλεκτικά φυτοφάρμακα και να εφαρμόζουν όλα τα προληπτικά μέτρα για την προστασία των οργανισμών μη στόχων (επικονιαστές, φυσικοί εχθροί και άλλα). Είναι σημαντικό να παρακολουθείται η ανάπτυξη ανθεκτικότητας των παρασίτων στις χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται και να αναφέρεται.
• Καλό είναι να συνδυάζετε πάντα πολλές πρακτικές ΟΔΠ και, αν είναι δυνατόν, να τις εναλλάσσετε με την πάροδο των ετών 9ανά χρονικά διαστήματα: Έχει αποδειχθεί ότι μια πρακτική (ακόμη και μηχανικής καταπολέμησης), όταν εφαρμόζεται ξανά και ξανά, μπορεί να οδηγήσει στην ενίσχυση ανθεκτικών.προσαρμοσμένων ειδών σε αυτή.
• Τέλος, να αξιολογείτεε πάντα την αποτελεσματικότητα μιας πρακτικής ή μιας ομάδας εφαρμοζόμενων πρακτικών: Αυτό μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση των σχεδίων διαχείρισης και στην έγκαιρη ανεύρεση προβλημάτων ανθεκτικότητας.

Πρακτικές ενός προγράμματος ΟΔΠ

Ο παραγωγός μπορεί να επιλέξει την καταλληλότερη ομάδα μέτρων με βάση την καλλιέργεια, τα είδη παρασίτων που βρίσκονται και προκαλούν πρόβλημα στην καλλιέργεια του, το περιβάλλον και τις οικονομικές και γνωστικές δυνατότητες του. Μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε:

• Βιολογική καταπολέμηση
• Μηχανική και φυσική καταπολέμηση
• Πρακτικές διαχείρισης του περιβάλλοντος & ανθεκτικές ποικιλίες
• Χημική καταπολέμηση 

1. Βιολογική καταπολέμηση

Περιλαμβάνει τη χρήση φυσικών εχθρών των παθογόνων οργανισμών που προσβάλλουν την καλλιέργεια και έχει ως στόχο να τους κρατήσει υπό έλεγχο. Για τον βιολογικό έλεγχο δαπανώνται 400 δισεκατομμύρια δολάρια στις ΗΠΑ ετησίως σε σύγκριση με τα 8 δισεκατομμύρια που δαπανώνται για εντομοκτόνα.

Ανάλογα με τη φύση της καλλιέργειας (υπαίθρια ή θερμοκηπιακή), τους εχθρούς και τον φυσικό εχθρό, ο παραγωγός μπορεί να επικεντρωθεί τόσο στην ενίσχυση των πληθυσμών των φυσικών εχθρών που βρίσκονται ήδη στον αγρό όσο και στην εισαγωγή και απελευθέρωση νέων πληθυσμών (που αγοράζονται ως προϊόν).

Στην πρώτη περίπτωση, τα μέτρα που επενδύουν στην ενίσχυση και διατήρηση της αγροβιοποικιλότητας μπορούν να βοηθήσουν τα ωφέλιμα έντομα να παραμείνουν στον αγρό.

2. Καλλιεργητικές πρακτικές

Τροποποιήσεις των πρακτικών φύτευσης, καλλιέργειας και συγκομιδής μπορούν να δημιουργήσουν συνθήκες δυσμενείς για τα παράσιτα και τα παθογόνα, μειώνοντας έτσι την επιβάρυνση που δέχεται η καλλιέργεια. Ορισμένες πρακτικές, όπως η πρώιμη συγκομιδή ή η καθυστερημένη φύτευση, μπορεί να εφαρμοστούν τις στιγμές που υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος παρουσίας ή αυξημένης πίεσης από το παθογόνο ή το παράσιτο. Η χρήση υγιούς και πιστοποιημένου πολλαπλασιαστικού υλικού είναι επίσης απαραίτητη. Η χρήση καλλιεργειών-παγίδων και η φύτευση προστατευτικών δένδρων (interplanting) έχουν επίσης αποδειχθεί αποτελεσματικές τεχνικές που εφαρμόζονται εδώ και καιρό από τους αγρότες σε πολλές περιοχές του κόσμου.

Στην περίπτωση αυτή, τα μέτρα και οι πρακτικές που ενισχύουν την αγροβιοποικιλότητα είναι ιδιαίτερα σημαντικά.

• Χρήση ανθεκτικών ποικιλιών: Ανάλογα με την καλλιέργεια και το παθογόνο ή το παράσιτο, υπάρχουν ορισμένες ανθεκτικές ή ανεκτικές ποικιλίες που διατίθενται στην αγορά. Ωστόσο, όπως και για το άλλο μέτρο, συνιστάται στους γεωργούς να συνδυάζουν τη χρήση μιας ανθεκτικής ποικιλίας με άλλες πρακτικές ΟΔΠ. Ο λόγος για αυτό είναι ότι τα παθογόνα όταν βρίσκονται υπό ισχυρή πίεση επιλογής, μπορούν να αναπτύξουν νέους μηχανισμούς και να καταφέρουν να μολύνουν τα φυτά (ακόμη και εκείνα που είναι ανθεκτικά). Όπως και στον τρόπο δράσης των φυτοφαρμάκων, τα ανθεκτικά γονίδια δεν είναι απεριόριστα και η αναπαραγωγή μιας νέας ανθεκτικής ποικιλίας διαρκεί συνήθως πολλά χρόνια.
• Ο ρόλος της αμειψισποράς: Η αμειψισπορά είναι μια από τις πιο αποτελεσματικές και ευρέως εφαρμοζόμενες πρακτικές που βοηθούν στη διαχείριση των παρασίτων, των παθογόνων και των ζιζανίων. Η μονοκαλλιέργεια έχει συντελέσει στη συσσώρευση του πληθυσμού των παρασίτων και των παθογόνων μικροοργανισμών στον αγρό, οδηγώντας σε εκτεταμένες απώλειες αποδόσεων ή/και σε υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων και στην ανάπτυξη προβλημάτων ανθεκτικότητας στα φυτοφάρμακα. Η εναλλαγή καλλιεργειών με διαφορετικά φυσιολογικά χαρακτηριστικά και χωρίς στενή γενετική συγγένεια (διαφορετική οικογένεια) μεταξύ τους μπορεί να συμβάλει στη διατήρηση των πληθυσμών των παρασίτων (το ίδιο ισχύει και για τα παθογόνα και τα ζιζάνια) υπό έλεγχο.

Αυτή η διαφοροποίηση/εναλλαγή των καλλιεργειών θα:

• ενισχύσει τους πληθυσμούς των φυσικών εχθρών
• μειώσει την επιβίωση και την αναπαραγωγή των “εχθρών” της καλλιέργειας, καθώς δεν θα προσφέρει πάντα κατάλληλο φυτό ξενιστή
• δημιουργήσει συστήματα με διαφορετικά στάδια του κύκλου ζωής, απαιτήσεις σε θρεπτικά συστατικά και νερό, ανάγκες για την καταπολέμηση παρασίτων και ασθενειών και καλλιεργητικές πρακτικές κ.λπ. Όλα αυτά μειώνουν την πίεση επιλογής των εχθρών και των παθογόνων των καλλιεργειών.

Ο παραγωγός από την άλλη θα πρέπει να είναι καλά ενημερωμένος και προσεκτικός όταν δημιουργεί ένα σύστημα αμειψισποράς. Σε περίπτωση που η αμειψισπορά χρησιμοποιείται ως πρακτική διαχείρισης ζιζανίων, παρασίτων και ασθενειών, είναι απαραίτητο ο παραγωγός να:

• Επιλέγει είδη που δεν είναι ξενιστές των ίδιων παθογόνων και παρασίτων (καλύτερα να χρησιμοποιεί καλλιέργειες από διαφορετικές οικογένειες).
• Αποφασίσει για πόσα χρόνια θα εφαρμόζει αμειψισπορά – αυτό σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την επιβίωση των παθογόνων και των παρασίτων κατά την απουσία ξενιστή.

3. Μηχανική και φυσική καταπολέμηση

Ο μηχανικός έλεγχος μπορεί να συμβάλει στην άμεση εξόντωση των εχθρών των καλλιεργειών και των ζιζανίων, να δημιουργήσει εμπόδια κατά την είσοδό τους στον αγρό και να δημιουργήσει δυσμενείς συνθήκες, οδηγώντας στον έλεγχο του πληθυσμού τους. Ορισμένες μηχανικές πρακτικές που χρησιμοποιούνται συνήθως είναι:

• Βαθύ όργωμα (κατεργασία εδάφους) για να βρεθούν στο επιφανειακό στρώμα του εδάφος σπόροι των ζιζανίων και να εντοπιστούν τα διαχειμάζοντα παράσιτα. 
• Εδαφοκάλυψη και απολύμανση του εδάφους – καλύπτοντας το έδαφος με πλαστικό υλικό κατά τη διάρκεια της θερμότερης περιόδου της καλλιεργητικής περιόδου αυξάνεται η θερμοκρασία του εδάφους, με αποτέλεσμα να σκοτώνονται οι σπόροι των ζιζανίων και τα παράσιτα του εδάφους (π.χ. νηματώδεις) και τα παθογόνα.

• Συλλογή με το χέρι, παρασίτων ή αυγών τους. Μια τέτοια πρακτική μπορεί να είναι εφικτή μόνο σε μικρές εκμεταλλεύσεις.

Χρήση παγίδων

Απομάκρυνση προσβεβλημένων φυτών ή φυτικών τμημάτων από τον αγρό και καταστροφή τους (π.χ. τεμαχισμός). Είναι σημαντικό να μην αφήνετε στον αγρό μη συγκομισμένα φυτά, φρούτα και λαχανικά που τα παράσιτα μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν για να τραφούν (μέσο επιβίωσης) και να διατηρήσουν τον πληθυσμό τους σε υψηλά επίπεδα. Κάτι τέτοιο θα οδηγήσει σε νέες μολύνσεις και προσβολές την επόμενη περίοδο.

Τεχνική ψευδοσποράς → αποτελεσματική στον έλεγχο των ζιζανίων (ιδίως των ετήσιων)

Οι φράκτες, τα δίχτυα, τα εμπόδια ή τα ηλεκτρονικά καλώδια μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως φυσικά εμπόδια για την απομάκρυνση των πτηνών.

4. Χημική καταπολέμηση

Η χημική καταπολέμηση περιλαμβάνει τη χρήση φυτοφαρμάκων. Συνιστάται έντονα στους παραγωγούς να χρησιμοποιούν μόνο φυτοφάρμακα συγκεκριμένου στόχου (εκλεκτικά) και να εφαρμόζουν όλα τα προληπτικά μέτρα για την προστασία των οργανισμών που δεν αποτελούν στόχο (επικονιαστές, φυσικοί εχθροί και πλήθος άλλων). Είναι σημαντικό να παρακολουθείται η ανάπτυξη ανθεκτικότητας των παρασίτων στα χημικά που χρησιμοποιούνται και να αναφέρεται.

Για τη μέγιστη, μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα των χρησιμοποιούμενων φυτοφαρμάκων και τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον και την υγεία των παραγωγών και των καταναλωτών, υπάρχουν ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές που πρέπει να ακολουθούνται.

Βασικές αρχές για αποτελεσματικές χημικές εφαρμογές

• Τρόπος δράσης (Mode of Action):

Κάθε χημική ουσία έχει διαφορετικό τρόπο δράσης που διαταράσσει διαφορετικές διαδικασίες του παρασίτου/ή της ασθένειας που αυτό προκαλεί. Συμβουλευτείτε έναν εμπειρογνώμονα για να προσδιορίσετε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο δράσης για ένα συγκεκριμένο παράσιτο.

• Εναλλαγή χημικών ουσιών:

Είναι πολύ σημαντικό να εναλλάσσετε διάφορες χημικές ουσίες με διαφορετικό τρόπο δράσης. Όταν χρησιμοποιούνται χημικές ουσίες που δρουν με παρόμοιο τρόπο για την αντιμετώπιση του ίδιου επιβλαβούς οργανισμού, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος ανάπτυξης ανθεκτικότητας από μεριάς του επιβλαβούς οργανισμού. Κάτι τέτοιο θα καταστήσει πιο δύσκολη ή ακόμη και αδύνατη την καταπολέμηση του παρασίτου στο μέλλον. Λάβετε υπόψη ότι υπάρχουν συνήθως πολυάριθμα εμπορικά προϊόντα με τον ίδιο τρόπο δράσης ή το ίδιο δραστικό συστατικό (δραστική ουσία). Επομένως, φροντίστε να εναλλάσσεστε προϊόντα (π.χ. φυτοφάρμακα) με διαφορετικό τρόπο δράσης.

• Γνώση του τρόπου λειτουργίας του προϊόντος σας:

Οι χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στη φυτοπροστασία (φυτοφάρμακα, μυκητοκτόνα, ζιζανιοκτόνα και άλλα) μπορεί να έχουν δράση εξ επαφής ή διασυστημική. Για τον έλεγχο του “εχθρού” της καλλιέργειας, είναι σημαντικό να γνωρίζετε αν το προϊόν που χρησιμοποιείτε έχει διασυστημική δράση ή όχι και πόσο καιρό παραμένει ενεργό.

• Χρησιμοποιείτε μόνο εγκεκριμένα για την χώρα και την καλλιέργειας προϊόνται:

Είναι σημαντικό να αγοράζετε μόνο εγκεκριμένα φυτοφάρμακα και μυκητοκτόνα από πιστοποιημένους αντιπροσώπους. Βεβαιωθείτε ότι το συγκεκριμένο προϊόν είναι κατάλληλο να χρησιμοποιηθεί για το παράσιτο και την καλλιέργεια που σας αφορά. Σε κάθε περίπτωση, μην ξεχνάτε να ελέγχετε πάντα την ημέρα λήξης του προϊόντος. Τέλος, είναι προτιμότερο να μην αποθηκεύετε μεγάλες ποσότητες αγροχημικών.

• Πώς να ψεκάσετε το φυτό:

Βεβαιωθείτε ότι όλα τα μέρη του φυτού διαβρέχονται με το ψεκαστικό υγρό, συμπεριλαμβανομένων των κατώτερων τμημάτων και της κορυφής του φυτού.

• Πότε να εφαρμόζετε τα φυτοφάρμακα:

Ο ψεκασμός πρέπει να γίνεται πολύ νωρίς το πρωί ή (αργά) το απόγευμα (ρωτήστε τον αδειοδοτημένο γεωπόνο της περιοχής σας).

Μην ψεκάζετε σε ώρες όπου η ηλιακή ακτινοβολία είναι υψηλή, καθώς ο ψεκασμός μπορεί να προκαλέσει ηλιοκαψίμο στα φυτά (ειδικά αν το προϊόν έχει ελαιούχα συστατικά).

Μην ψεκάζετε όταν υπάρχει πιθανότητα βροχής ή αμέσως μετά από βροχή, καθώς η υγρασία στα φυτά μπορεί να ξεπλύνει τις χημικές ουσίες.

Αποφύγετε τον ψεκασμό σε ημέρες με ισχυρούς ανέμους και ψεκάζετε πάντα προς την κατεύθυνση του ανέμου (ποτέ αντίθετα από αυτόν).

Προτιμήστε φυτοφάρμακα που είναι φιλικά προς τις μέλισσες. Σε κάθε περίπτωση, είναι καλύτερο να ψεκάζετε όταν οι μέλισσες δεν είναι ενεργές (δηλαδήαργά το απόγευμα), αν είναι δυνατόν όχι κατά τη διάρκεια της ανθοφορίας και πάντα αφού ενημερώσετε τους μελισσοκόμους που βρίσκονται  κοντά σας .

Να τηρείτε πάντα τις ημέρες που ορίζονται από την εφαρμογή των χημικών μέχρι τη συγκομιδή του προϊόντος. Διαβάστε όλες τις πληροφορίες που αναγράφονται στην ετικέτα του προϊόντος.

 Πηγές:

• https://crops.extension.iastate.edu/encyclopedia/soil-erosion-and-crop-productivity-topsoil-thickness
• https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2Ftreefruit.wsu.edu%2Fcrop-protection%2Fopm%2Fmating-disruption%2F&psig=AOvVaw0aLrjo3JcwMZ93-XcVOe-D&ust=1702030528039000&source=images&cd=vfe&opi=89978449&ved=0CBQQjhxqFwoTCPDV9P-L_YIDFQAAAAAdAAAAABAR
• Deng, C., Slamti, L., Raymond, B. et al. Division of labour and terminal differentiation in a novel Bacillus thuringiensis strain. ISME J 9, 286–296 (2015). https://doi.org/10.1038/ismej.2014.122
• https://www.fao.org/agriculture/crops/thematic-sitemap/theme/compendium/tools-guidelines/what-is-ipm/en/
• https://ipm.ucanr.edu/GENERAL/whatisipmurban.html
• https://agriculture.ec.europa.eu/common-agricultural-policy/cap-overview/cmef/sustainability/ipm-toolbox-farmers_en
• https://food.ec.europa.eu/plants/pesticides/sustainable-use-pesticides/integrated-pest-management-ipm_en https://wikifarmer.com/bacillus-species-a-green-solution-for-sustainable-crop-production/ https://treefruit.wsu.edu/crop-protection/opm/mating-disruption/ https://ipm.ucanr.edu/what-is-ipm/
• https://wikifarmer.com/microbial-biopesticides-for-a-safer-and-sustainable-pest-management/
• https://wikifarmer.com/important-beneficial-insects-as-natural-enemies-of-crop-pests/
• https://fwwa.org/2017/05/31/crop-rotation-systems-soil-erosion-reductions-increased-water-quality/
• https://www.fao.org/3/i3482e/i3482e03.pdf
• https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/agroforestry