Κίνδυνοι στον αγροτικό τομέα

Εισαγωγή

Πριν από περίπου 10.000 χρόνια ο άνθρωπος άρχισε να μεταβαίνει σταδιακά από τον νομαδισμό που βασιζόταν στο κυνήγι στην δημιουργία σταθερών οικισμών σε διάφορες περιοχές του κόσμου1. Ελέγχοντας το πού (τόπος), το πώς (τρόπος) και το πότε (χρόνος) ο άνθρωπος κατάφερε να εξασφαλίσει την τροφή του εξημερώνοντας ζώα και καλλιεργώντας φυτά. Έτσι, δεν είχε την ανάγκη να μετακινείται τακτικά σε καλύτερους κυνηγότοπους διανύοντας μεγάλες, επικίνδυνες αποστάσεις. Με αυτό τον τρόπο δημιούργησε τις πρώτες γεωργικές εκμεταλλεύσεις και οικισμούς καλά οχυρωμένους.

Η βελτιωμένη ικανότητα να ικανοποιεί τις βασικές ανάγκες, όπως τη στέγαση και την ασφάλεια της τροφής, μείωσε την έκθεση των ανθρώπων σε ποικίλες επικύνδινες ή δυνητικά καταστροφικές καταστάσεις, ενώ ταυτόχρονα αύξησε σημαντικά τις πιθανότητες των πληθυσμών να επιβιώσουν και να προσαρμοστούν σε διαφορετικά, ενίοτε δύσκολα, περιβάλλοντα. Η τροφή που καλλιεργείται κοντά στον τόπο κατοικίας μας μπορεί εύκολα να συλλεχθεί και, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, να αποθηκευτεί για να καταναλωθεί καθόλη τη διάρκεια του χρόνου. Το ενδεχομένο θανάτου λόγω ασιτίας ή θήρευσης επικίνδυνων ζώων σε έδαφος και η έκθεση σε επισφαλή κλιματολογικά στοιχεία μειώθηκε σημαντικά.

Η γέννηση της γεωργίας είναι ίσως μια από τις πιο συναρπαστικές και διαχρονικές προσεγγίσεις του ανθρώπου για τη διαχείριση του κινδύνου. Είχε και συνεχίζει να έχει μια βαθιά, διάχυτη, καθολική επίδραση στην ανθρώπινη ζωή σε πολλαπλά πλαίσια: πολιτιστικά, κοινωνιολογικά, οικονομικά, δημογραφικά, πολιτικά, βιολογικά, περιβαλλοντικά, κλιματολογικά, γεωγραφικά και ο κατάλογος συνεχίζεται. Ωστόσο, με την αλλαγή του πλαισίου και των συνθηκών, νέες απειλές δημιουργήθηκαν αυτόν τον νέο τρόπο ζωής και τους ανθρώπους που τον εφαρμόζουν, δηλαδή τους αγρότες.

Ακόμα και αν η ικανότητα επιβίωσης της ανθρωπότητας αυξήθηκε σημαντικά λόγω των πιο προβλέψιμων τρόπων διασφάλισης της τροφής. Φυσικά η γεωργία δεν είναι μια δραστηριότητα μηδενικού κινδύνου. Η γεωργία είναι ένα επάγγελμα θεμελιωδώς επιρρεπές σε αβέβαια αποτελέσματα, λόγω της έκθεσης του αγρότη σε διάφορες καταστάσεις επί των οποίων δεν έχει τον έλεγχο. Ακόμη και σήμερα, θεωρείται μια επιχείρηση υψηλού ρίσκου.

Η γεωργία είναι “η επιστήμη, η τέχνη ή η πρακτική της καλλιέργειας του εδάφους, της παραγωγής καλλιεργειών και της εκτροφής ζώων, καθώς και σε διάφορους βαθμούς η προετοιμασία και η εμπορία των προϊόντων που παράγονται”. Στην πιο βασική τους µορφή, οι γεωργικές δραστηριότητες περιλαµβάνουν την παραγωγή καλλιεργειών, δασικών προϊόντων, ζώων ή/και ψαριών (µπορούµε να θεωρήσουµε ότι αποτελούν µια µορφή κτηνοτροφίας). Όλα αυτά είναι αλληλοεξαρτώμενα βιολογικά συστήματα (δηλαδή φυτά, ζώα, μύκητες, βακτήρια κ.λπ.) συνδέονται με συγκεκριμένες γεωγραφικές, περιβαλλοντικές, κλιματολογικές, ατμοσφαιρικές, φωτεινές, υγρές, υδάτινες, εδαφικές συνθήκες.

Τελικά, ένας αγρότης επιθυμεί οι προσπάθειές του να οδηγήσουν σε μια βιώσιμη άφθονη συγκομιδή/απόδοση στο τέλος ενός κύκλου παραγωγής- τα δέντρα του να επιβιώσουν αρκετά ώστε οι κορμοί και τα κλαδιά τους να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή φρούτων, ξύλου, ινών ή φλοιού- η αγελάδα του να γεννήσει ένα νέο μοσχάρι, συνεχίζοντας τον κύκλο της γαλακτοπαραγωγικής ή κρεατοπαραγωγικής αγέλης, ότι υπάρχουν επαρκείς βοσκότοποι για την εκτατική/ημι-εκτατική διατροφή των ζώων ή για την παραγωγή σιλό ζωοτροφών για τη στήριξη των ζώων τις ημέρες του χειμώνα- αναμένουν ότι ο υδάτινος όγκος που ευδοκιμούν τα ψάρια που διατίθενται για κατανάλωση ή για να πωληθούν στην αγορά και που τρέχει σταθερά εντός των ορίων του, δεν υπερχειλίζει ή δεν στεγνώνει, οδηγώντας σε απώλεια αυτής της πηγής πρωτεϊνών και εισοδήματος.

Ορισμός του κινδύνου και επιπτώσεις στη γεωργία

Ο κίνδυνος είναι πάντα παρών στη ζωή μας. Η γεωργία δεν αποτελεί εξαίρεση. Πίσω από αυτή τη λέξη κρύβεται μια άλλη που τη σκιάζει: η αβεβαιότητα.

O κίνδυνος μπορεί να σημαίνει μεταξύ άλλων την αμφιβολία για το μέλλον και την ελλιπή γνώση του τι πρόκειται να συμβεί, τη μεγαλύτερη ή μικρότερη πιθανότητα να συμβεί ένα ατυχές συμβάν-γεγονός, την ασάφεια όσον αφορά την έκβαση μιας κατάστασης, την πιθανότητα απώλειας ή τραυματισμού.

Αν μεταφραστεί με μια πιο αισιόδοξη οπτική, ο κίνδυνος μπορεί επίσης να σημαίνει την προσδοκώμενη πιθανότητα να κερδηθεί ένα όφελος ή μια ανταμοιβή με το ποντάρισμα ενός στοιχήματος ή το εγχείρημα μιας επένδυσης.

Στο πλαίσιο της αγροτικής αλυσίδας αξίας, οι γεωργοί εκτίθενται, στο εξής, σε διάφορους κινδύνους:

Έκθεση σε κίνδυνο: Υψηλός 000 Μέτριος 00 Χαμηλός 0

Από όλους τους συμμετέχοντες στην αλυσίδα αξίας, οι αγρότες έχουν το υψηλότερο επίπεδο έκθεσης σε διάφορους κινδύνους. Ο κίνδυνος παραγωγής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα καιρικά φαινόμενα που επηρεάζουν τους αγρότες μεμονωμένα, και ο κίνδυνος καταστροφής που επηρεάζει συστημικά ολόκληρες περιοχές ή χώρες.

Κίνδυνος και οι συνιστώσες του: πίνακας κινδύνου (ένταση έναντι συχνότητας)

Ο κίνδυνος μπορεί να εκφραστεί σε διαφορετικά επίπεδα. Η μεγαλύτερη πιθανότητα να παραχθούν ορισμένα αποτελέσματα σε σύγκριση με άλλα εξαρτάται από τη Συχνότητα (πόσες φορές συμβαίνει ένα γεγονός ή μια σειρά γεγονότων σε μια περίοδο) και την Ένταση (πόσο σοβαρό θα είναι αυτό το γεγονός ή η σειρά γεγονότων στην ίδια περίοδο). Αυτό ονομάζουμε , “πίνακα κινδύνου”.

Γεγονότα που συμβαίνουν λιγότερο συχνά και με μικρότερη ένταση θα συνεπάγονται φυσικά μικρότερο κίνδυνο (δηλαδή πιθανότητα), ας πούμε, απώλειας αποδόσεων ή εισοδήματος για τον αγρότη.

Οι κίνδυνοι υψηλής συχνότητας και/ή υψηλής έντασης αποτελούν πηγή αυξημένου άγχους. Μπορεί να επηρεάσουν όχι μόνο έναν αγρότη, αλλά ένα πλήθος αγροτών στην ίδια περιοχή/χώρα, θέτοντας σε κίνδυνο ολόκληρες αλυσίδες αξίας της γεωργίας σε μια ευρεία περιοχή.

Επαναλαμβανόμενες, ακραίες καταιγίδες ενδεχομένως να καταστρέφουν τη σοδειά μιας χρονιάς κάθε χρόνο, μερικές φορές περισσότερες από μία φορά το χρόνο, μπορεί να έχουν μεγαλύτερο ή μικρότερο αντίκτυπο στους αγρότες μιας συγκεκριμένης περιοχής, ενός τόπου ή ακόμη και μιας χώρας εντός ενός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου.

Η κλιματική αλλαγή, δυστυχώς, καθιστά αυτό το είδος των σοβαρών περιστατικών πιο διαδεδομένο, καθώς τα καιρικά φαινόμενα αλλάζουν σε ακραίες καταστάσεις, και μάλιστα χωρίς προειδοποίηση. Οι ιστορικές εμπειρίες των αγροτών από την καλλιέργεια ενός φυτού σε μια συγκεκριμένη περιοχή μπορεί πλέον να είναι εντελώς ξεπερασμένες, καθώς υπάρχει αυξημένη αβεβαιότητα λόγω των νέων κλιματολογικών/καιρικών προτύπων που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή.

Η επιλογή των σωστών στρατηγικών παραγωγής γεωργικών προϊόντων (π.χ. οι πιο ανθεκτικές ποικιλίες, λιπάσματα, καλλιεργητικές πρακτικές κ.λπ.) καθίσταται πιο περίπλοκη όταν οι συνθήκες παραγωγής αποκλίνουν σημαντικά από τα ιστορικά πρότυπα. Το ρίσκο του να είσαι αγρότης είναι πλέον σαφώς αυξημένο λόγω της αυξημένης αβεβαιότητας.

Κίνδυνοι, απειλές, έκθεση

Οι κίνδυνοι είναι οι καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια. Κίνδυνος είναι κάτι που επηρεάζει την έκφραση μιας απειλής. Η έκθεση είναι ένα ποσοτικοποιημένο και εξειδικευμένο μέτρο του δυνητικού ρίσκου των γεγονότων που προέρχονται από τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι αγρότες από τις συνήθεις δραστηριότητές τους.

Παραδείγματα κοινών κινδύνων που σχετίζονται με το ρίσκο της γεωργικής παραγωγής αποτελούν: η πυρκαγιά, η πλημμύρα, η ξηρασία, οι ισχυροί άνεμοι, οι καταιγίδες, οι κεραυνοί, οι κατολισθήσεις, οι εντομολογικοί εχθροί και οι ασθένειες. Αυτοί οι κίνδυνοι μπορεί να αλλάζουν ανάλογα με το γεωγραφικό ανάγλυφο της εκμετάλλευσης ή του αγροτεμαχίου (π.χ., η “απώλεια κλαδιών λόγω έντονης χιονόπτωσης” είναι ένας κίνδυνος που μπορεί να επηρεάσει δάση που βρίσκονται σε ορεινές ή ψυχρότερες περιοχές, αλλά δεν έχει τόσο μεγάλη πιθανότητα εμφάνισης σε τροπικά δάση, επομένως έχει μικρότερο κίνδυνο σε αυτή την κατάσταση- λιγότερο επικίνδυνο).

Ένα δάσος που αποτελείται αποκλειστικά από δέντρα ευκαλύπτου (ένα είδος ενδημικό της Αυστραλίας) ή πεύκης, εξαιρετικά εύφλεκτο λόγω της υψηλής περιεκτικότητάς του σε πτητικά/εύφλεκτα έλαια, είναι πιο πιθανό να καεί γρήγορα, ολόκληρο και είναι δύσκολο να σβήσει εάν πρόκειται για μια καλοκαιρινή πυρκαγιά σε ένα μεσογειακό κλιματολογικό περιβάλλον (δηλ. ξηρά, ζεστά καλοκαίρια) εάν χτυπήσει κεραυνός σε σύγκριση με ένα δάσος που κατοικείται από μεσογειακά είδη δέντρων. Για παράδειγμα, τα δέντρα του γένους “Quercus sp.” (π.χ. βελανιδιές, δρυς η φελλοφόρος), εκτός του ότι έχουν συγκεκριμένες βιολογικές προσαρμογές στο μεσογειακό κλίμα που αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσής τους σε γεγονότα όπως η πυρκαγιά και η ξηρασία, δεν έχουν τέτοια περιεκτικότητα σε εξαιρετικά εύφλεκτα, πτητικά έλαια, τα οποία τροφοδοτούν την ένταση ενός τέτοιου γεγονότος (μιας πυρκαγιάς). Ένα τροπικό τροπικό δάσος με ιστορικά κατά μέσο όρο υψηλά επίπεδα υγρασίας καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, είναι επίσης λιγότερο πιθανό να υποστεί φυσικές πυρκαγιές ή να καταστραφεί ολοκληρωτικά από αυτές σε σύγκριση με την εικονιζόμενη φυτεία ευκαλύπτου σε μεσογειακό περιβάλλον.

Αυτός είναι ένας φυσικός κίνδυνος. Σε αυτή την περίπτωση, τα φυσικά χαρακτηριστικά των δασικών φυτειών, δηλαδή η τοποθεσία τους, τα επικρατούντα κλιματολογικά/καιρικά πρότυπα της πςεριοχής και τα είδη δέντρων που τις αποτελούν, έχουν σημασία, καθιστώντας τις περισσότερο ή λιγότερο ευάλωτες στον κίνδυνο πυρκαγιάς. Η ιστορική καταγραφή των συμβάντων αυτών θα πρέπει να αποτελεί την απτή απόδειξη αυτών των εκτιμήσεων.

Οι πυρκαγιές, ωστόσο, μπορούν επίσης να αναφλεγούν, δυστυχώς, από ανθρώπινο λάθος (ή εκ προθέσεως), όχι μόνο από τυχαία και απρόβλεπτα γεγονότα όπως ένα κεραυνό. Στην περίπτωση που το ανθρώπινο χέρι προκαλέσει πυρκαγιά ή αναζωπύρωση, το ονομάζουμε έκφραση ηθικού κινδύνου.

Ο ηθικός κίνδυνος είναι μια έννοια που είναι διαδεδομένη στη διαχείριση κινδύνων που έχει ο γεωργικός τομέας. Μπορούν να συμβούν καταστάσεις όπου συντρέχουν τόσο φυσικοί όσο και ηθικοί κίνδυνοι. Κάτι τέτοιο, όπως είναι λογικό αυξάνει την έκθεση σε κίνδυνο σε υψηλότερο επίπεδο.

Βιβλιογραφία:

¹ Brown, T. (2022) The development of Agriculture, National Geographic Society. National Geographic Society. Available at: https://education.nationalgeographic.org/resource/development-agriculture (Accessed: November 10, 2022).

² Choudary, V., Baedeker, T. and Johnson, T. (2015) Making the Risky Business of Agriculture ‘climate-smart’, World Bank Blogs. World Bank Group. Available at: https://blogs.worldbank.org/voices/making-risky-business-agriculture-climate-smart (Accessed: November 10, 2022).

³Agriculture definition & meaning (no date) Merriam-Webster. Merriam-Webster. Available at: https://www.merriam-webster.com/dictionary/agriculture (Accessed: November 4, 2022).

⁴Tsiboe, F. and Turner, D. (2022) Risk in agriculture, USDA ERS – Risk in Agriculture. USDA ERS. Available at: https://www.ers.usda.gov/topics/farm-practices-management/risk-management (Accessed: November 12, 2022).