Ηλίανθος: Ιστορία, Χρήσεις και Γενικές Πληροφορίες

Η ιστορία του ηλίανθου

Ο ηλίανθος είναι η πιο δημοφιλής καλλιέργεια ελαιούχων σπόρων στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, από όπου προήλθε η καλλιέργεια και εξημερώθηκε κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. Αν και οι ιθαγενείς της Αμερικής χρησιμοποιούσαν διάφορα μέρη του φυτού του άγριου ηλίανθου ως φάρμακα, αλλά και στην μαγειρική, η καλλιέργεια διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο αρχικά ως καλωπιστική. Ο ηλίανθος έγινε μια ζωτικής σημασίας καλλιέργεια ελαιούχων σπόρων παγκοσμίως, αφού οι Ρώσοι δημιούργησαν το 1860 τις ποικιλίες μαμούθ (Mammoth Russian), αυξάνοντας την επιφάνεια των κεφαλών και την περιεκτικότητα σε έλαιο από 28% σε σχεδόν 50%. Αυτές οι νέες ποικιλίες επανεμφανίστηκαν στις ΗΠΑ το 1893 (1). . Τα τελευταία 3.000 χρόνια, το μέγεθος του ηλιόσπορου έχει αυξηθεί κατά 1.000%.

Στις μέρες μας, ο ηλίανθος καλλιεργείται σχεδόν σε όλες τις ηπείρους. Η Ουκρανία, η Ρωσία, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Αργεντινή, η Τουρκία και οι ΗΠΑ είναι οι κορυφαίες χώρες-παραγωγοί, αφού τους ανήκει το 86% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής (2). Ωστόσο, η Γαλλία, η Ρουμανία και η Κίνα βρίσκονται στις πρώτες θέσεις όσον αφορά την απόδοση παραγωγής σπόρων ανά εκτάριο (3).

Χρήσεις Ηλίανθου και Διατροφική αξία

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο ηλίανθος καλλιεργείται και χρησιμοποιείται για πολλούς διαφορετικούς σκοπούς. Ανάμεσα στις διάφορες χρήσεις του, ο ηλίανθος είναι γνωστός για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες. Διαφορετικά μέρη του φυτού έχουν χρησιμοποιηθεί στη θεραπεία νεφροπαθειών, πόνων στο στήθος και πνευμονικών προβλημάτων. Επίσης,  το φυτό έχει χρησιμοποιηθεί στην αντιμετώπιση του έντονου βήχα, αλλά και ως μέσο θεραπείας δερματολογικών προβλημάτων. Τέλος, έχει χρησιμοποιηθεί και ως τονωτικό ή μέσο ανακούφισης της κόπωσης και των ρευματισμών (Heiser, 1976). Όπως προαναφέρθηκε, ο ηλίανθος έγινε διάσημος και εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο ως καλλωπιστικό φυτό. Σήμερα, εξακολουθεί να έχει σημαντική θέση σε κήπους, σε συνθέσεις ή μπουκέτα λουλουδιών, καθώς και πίνακες ζωγραφικής. Ωστόσο, τον τελευταίο μισό αιώνα, η καλλιέργεια καλλιεργείται κυρίως ως υβρίδιο για την παραγωγή φυτικών ελαίων και βιοντίζελ. Ταυτόχρονα, χρησιμοποιείται για κατανάλωση από ανθρώπους και πτηνά.

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι ηλίανθου: ο ηλίανθος για έλαιο και ο βρώσιμος ηλίανθος-σπόροι (μη ελαιούχος, κυρίως για ανθρώπινη κατανάλωση).

Ηλίανθος για έλαιο

• Παραγωγή φυτικού ελαίου

Σχεδόν το 70-80% των καλλιεργούμενων ηλίανθων ανήκει σε αυτό το είδος. Ανάλογα με την περιεκτικότητα σε ελαϊκό, αυτός ο τύπος ηλίανθου υποκατηγοριοποιείται περαιτέρω σε τρεις διαφορετικές ομάδες: το παραδοσιακό, το μέσης περιεκτικότητας σε ελαϊκό (NuSun) και το υψηλής περιεκτικότητας σε ελαϊκό (πάνω από 80%) (4). Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των ποικιλιών είναι η υψηλή συγκέντρωση των σπόρων σε έλαιο, η οποία συνήθως κυμαίνεται μεταξύ 39-49%. Στις μέρες μας, το ηλιέλαιο είναι το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο φυτικό λάδι με υψηλή ποιότητα κυρίως σε ο,τι αφορά μαγειρικούς σκοπούς. Ο κύριος λόγος είναι η υψηλή ποσότητα λιπαρών οξέων (ελαϊκό οξύ), χαρακτηριστικό που το καθιστά πολύ σταθερό κατά το τηγάνισμα, ενώ αυξάνει τη διάρκεια ζωής των προϊόντων. Τέλος, είναι σχετικά υγιεινό σε σύγκριση με άλλα έλαια λόγω της πολύ χαμηλής περιεκτικότητας σε κορεσμένα λιπαρά οξέα.

• Παραγωγή βιοκαυσίμων

Ο ηλίανθος είναι επίσης ένα πολλά υποσχόμενο φυτό για την παραγωγή βιοκαυσίμων. Ωστόσο, η αυξανόμενη τιμή του καθιστά ολοένα και πιο δύσκολη τη χρήση του για το σκοπό αυτό (1).

• Κτηνοτροφική χρήση

Εκτός απο τον άνθρωπο, πολλά θηλαστικά και πτηνά επίσης τρέφονται με ηλιόσπορους. Ανάμεσά τους είναι οι φασιανοί, τα κοτσύφια, τα σπουργίτια, τα περιστέρια, οι κούκοι, οι σκίουροι και τα ποντίκια.

Οι σπόροι που μένουν μετά την εκχύλιση του λαδιού μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μοναδική πηγή πρωτεΐνης ή ως απλό συμπλήρωμα πρωτεΐνης σε ζωοτροφές χαμηλότερης ποιότητας στην διατροφή βοοειδών, χάρη στην μεγάλη ικανότητα των μηρυκαστικών να την αποικοδομούν. Το ενσίρωμα ηλίανθου αποτελεί κατάλληλη τροφή για αγελάδες κρεατοπαραγωγής, ειδικά όταν το επίπεδο υγρασίας του είναι μικρότερο από 65%. Έχει την υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη κτηνοτροφική καλλιέργεια και καλή πεπτικότητα. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί σε μείγμα με ενσίρωμα καλαμποκιού, το οποίο είναι χαμηλότερης ποιότητας. Οι σπόροι μπορούν και αυτοί να χρησιμοποιηθούν ως ζωοτροφή σε μικρές ποσότητες, αλλά δεν είναι μια οικονομικά βιώσιμη επιλογή (2).

• Τροφή πτηνών

Η διατροφή των πτηνών είναι μια τεράστια αγορά, για αυτό και η παραγωγή τροφών πτηνών είναι μια βιομηχανία πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων, ειδικά στις Η.Π.Α. Γενικά, οι σπόροι από ηλίανθους που χρησιμοποιούνται για έλαιο προτιμώνται λόγω της χαμηλότερης τιμής, του μικρότερου μεγέθους και του λεπτού καλύμματός τους (τσόφλια) σε σχέση με τον βρώσιμο τύπο. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν οι σπόροι ηλίανθου δεν ικανοποιούν τις απαιτήσεις ποιότητας, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως τροφή για πτηνά.

Ηλίανθος για ζαχαροπλαστική (μη ελαιούχος τύπος)

Οι ηλιόσποροι αυτού του τύπου είναι αποφλοιωμένοι, έχουν γραμμές και μεγαλύτερο μέγεθος και διατίθενται στο εμπόριο ως σνακ για ανθρώπινη κατανάλωση. Οι σπόροι μπορούν να καταναλωθούν ψημένοι ή αποφλοιωμένοι και να χρησιμοποιηθούν σε επεξεργασμένα τρόφιμα, όπως μπάρες δημητριακών, ψωμί κ.λπ.

100 γραμμάρια ηλιόσπορων περιέχουν:

521 θερμίδες (25,5 g πρωτεΐνης)

44,8 g λιπαρών οξέων (5,2 g κορεσμένων, 30 g πολυακόρεστων και 9,4 μονοκορεσμένων)

20,8 g υδατανθράκων

10 g φυτικών ινών

Οι ηλιόσποροι είναι επίσης πλούσιοι σε Βιταμίνη Ε, Μαγγάνιο, Παντοθενικό οξύ, Κάλιο και Χαλκό, ενώ περιέχουν επίσης σημαντικές ποσότητες βιταμίνης Β6, φυλλικού οξέος, νιασίνης, ψευδάργυρου, σιδήρου και μαγνησίου. Τέλος, τα μέρη φυτών ηλίανθου μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν στην πρασκευή χρωμάτων, ρητινών, πλαστικών, σαπουνιών, καλλυντικών, απορρυπαντικών και πολλών άλλων βιομηχανικών προϊόντων (5). Τα τσόφλια μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή αιθυλικής αλκοόλης και φουρφουράλης, ενώ οι μίσχοι χρησιμοποιούνται ως πηγή ινών για υφάσματα και χαρτί. Τέλος, οι καβουρδισμένοι σπόροι του ηλίανθου χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατο του καφέ (6).

Γενικές πληροφορίες για τον ηλίανθο

Ο καλλιεργούμενος ηλίανθος (Helianthus annuus L.) είναι ένα από τα 67 είδη του γένους Helianthus. Τα περισσότερα είδη του γένους είναι πολυετή φυτά, ενώ μόνο λίγα είναι μονοετή. Όλα τα είδη ανήκουν στην οικογένεια Asteraceae (Compositae). Χαρακτηριστικό είναι το άνθος του φυτού που ακολουθεί τη διαδρομή του ήλιου. Αυτό σημαίνει ότι τα λουλούδια βλέπουν προς την ανατολή νωρίς το πρωί και κατά τη διάρκεια όλης της ημέρας ακολουθούν τον ήλιο μέχρι τη δύση του. Αυτή η «συνήθεια» έδωσε το όνομά του στον ηλίανθο ή τον Helianthus («helios» που στα ελληνικά σημαίνει ήλιος και «anthos» που σημαίνει λουλούδι). Ωστόσο, καθώς η καλλιέργεια ωριμάζει και τα κεφάλια των λουλουδιών γίνονται βαρύτερα λόγω των σπόρων που περιέχουν, αυτό το φαινόμενο σταματά και δεν ακολουθούν πλέον τη διαδρομή του ήλιου.

Το φυτό έχει γρήγορο ρυθμό ανάπτυξης και δυνατό, όρθιο και τραχύ τριχωτό στέλεχος που φτάνει από 0,6 έως 3 m (2-10 ft) σε ύψος. Τα φύλλα είναι απλά, μεγάλα, σε σχήμα αυγού έως τριγωνικά. Ο υψηλός αριθμός στομάτων στα φύλλα οδηγεί σε δύο φορές υψηλότερα επίπεδα διαπνοής σε σχέση με άλλες ανοιξιάτικες καλλιέργειες. Η κεφαλή αποτελείται από τα δισκοειδή άνθη, τα πέταλα και απο τα βράκτια φύλλα. Ο αριθμός των κεφαλών, οι οποίες αναπτύσσονται στην άκρη των στελεχών, εξαρτάται από την ποικιλία και το μέγεθος και μπορεί να κυμαίνεται μεταξύ 7,5-15 cm (3-6 in). Οι κεφαλές μεγαλύτερου μεγέθους είναι πιο συνηθισμένες στους καλλιεργούμενους τύπους ηλίανθου. Τα πέταλα (ακτίνες) είναι συνήθως κίτρινα, ενώ τα δισκοειδή άνθη στο κέντρο του κεφαλιού είναι κοκκινοκαφέ. Όταν επικονιάζεται και γονιμοποιείται η ταξιανθία που είναι σε σχήμα δίσκου, παράγονται οι σπόροι. Οι περισσότερες σύγχρονες ποικιλίες είναι αυτογονιμοποιούμενες, αλλά η επικονίαση από μέλισσες ή άλλα έντομα μπορεί να βελτιώσει την δημιουργία των σπόρων. Μια μόνο κεφαλή μπορεί να παράγει 350 έως 2.000 σπόρους, με περιεκτικότητα σε έλαιο από 35 έως 55% (στις καλλιεργούμενες ποικιλίες) (5, 7, 2). Οι εμπορικές ποικιλίες έχουν βελτιωθεί για να μπορούν να στρέφουν τις κεφαλές τους προς το έδαφος μετά την άνθηση, καθιστώντας δυσκολότερο για τα πουλιά να τραφούν με τους σπόρους τους.

Ένας ηλίανθος συνήθως ολοκληρώνει τον κύκλο ζωής του περίπου 90 έως 125 ημέρες μετά τη φύτευση. Ωστόσο, η διάρκεια του συνολικού κύκλου ζωής και του κάθε σταδίου ανάπτυξης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την καλλιεργούμενη ποικιλία. Έχουν καθιερωθεί συγκεκριμένα στάδια ανάπτυξης προκειμένου να διευκολυνθεί η επικοινωνία μεταξύ αγροτών, επιστημόνων και βιομηχανίας. Τα βλαστικά στάδια είναι κωδικοποιημένα (αριθμός VE) και αφορούν τα στάδια από την εμφάνιση του φυτού έως την έναρξη του σχηματισμού οφθαλμών. Από εκείνο το στάδιο και μετά, το φυτό εισέρχεται στη φάση αναπαραγωγής, η οποία αποτελείται από 9 υποστάδια. Το πιο διακριτό είναι το R-4 (το άνοιγμα των ταξιανθιών) και το R-9, που χαρακτηρίζει τη φυσιολογική ωριμότητα. Γενικά, ο μέσος χρόνος που χρειάζεται από τη φύτευση έως την βλάστηση είναι 11 ημέρες, από τη βλάστηση μέχρι τον σχηματισμό της κεφαλής του άνθους είναι 33 ημέρες, ενώ για την εμφάνιση του πρώτου ανθήρα απαιτούνται 27 ημέρες ακόμη. Τέλος, θα περάσουν περίπου 38 ημέρες ακόμη από εκείνη τη στιγμή μέχρι το φυτό να φτάσει στην πλήρη ωρίμανση (8).

Γενικά, ο ηλίανθος θεωρείται μια «φιλική προς το περιβάλλον» καλλιέργεια λόγω της περιορισμένης ανάγκης του για εισροές (λιπάσματα, νερό, φυτοφάρμακα) και της μεγάλης προσαρμοστικότητας, καθιστώντας δυνατή τη βιολογική καλλιέργειά του (Debaeke et al., 2017). Το φυτό έχει υψηλή αντοχή στην ξηρασία, καθώς είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό στην άντληση και τη χρήση νερού που είναι αποθηκευμένο στο έδαφος, ειδικά σε αμμοπηλώδη εδάφη. Επιπλέον, είναι ένα αρκετά δημοφιλές φυτό για αμειψισπορά και μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του πληθυσμού σημαντικών παρασίτων των καλλιεργειών, όπως η πυραλίδα του αραβόσιτου ή η Heterodera glycines. Χάρη στην ευελιξία στην ημερομηνία φύτευσης και στον γενικά σύντομο κύκλο ζωής, οι ηλίανθοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως επίσπορη καλλιέργεια, συνήθως μετά το σιτάρι.

Για τη μεγιστοποίηση της απόδοσης του ηλίανθου με βιώσιμο τρόπο, ο γεωργός πρέπει να ακολουθεί συγκεκριμένα βήματα και βέλτιστες γεωργικές πρακτικές (10). Ο παραγωγός πρέπει να διατηρεί το χωράφι απαλλαγμένο από ζιζάνια τις πρώτες 40 ημέρες μετά τη φύτευση, ενώ η επιφανειακή λίπανση μπορεί να εφαρμοστεί μεταξύ 20ης και 40ης ημέρας. Η κρίσιμη περίοδος ως προς τις ανάγκες σε νερό (άρδευση ή βροχοπτώσεις) και ως προς την ανίχνευση-έλεγχο ασθενειών είναι από την 45η έως την 85η και την 65η έως την 90η ημέρα, αντίστοιχα (9).

Πηγές

1. https://www.hort.purdue.edu/newcrop/afcm/sunflower.html
2. https://www.ag.ndsu.edu/extensionentomology/recent-publications-main/publications/A-1331-sunflower-production-field-guide
3. https://ourworldindata.org/crop-yields
4. https://www.gov.mb.ca/agriculture/crops/crop-management/print,sunflowers.html
5. https://agmarknet.gov.in/Others/Sunflower_profile.pdf
6. https://plants.usda.gov/DocumentLibrary/plantguide/pdf/pg_hean3.pdf
7. http://www.parc.gov.pk/index.php/en/csi/137-narc/crop-sciences-institue/718-sunflower
8. https://www.sunflowernsa.com/growers/growth-stages/
9. https://www.grainsa.co.za/sunflowers-and-its-stages-of-development
10. https://www.extension.iastate.edu/alternativeag/cropproduction/pdf/sunflower_crop_guide.pdf

Debaeke, P., Bedoussac, L., Bonnet, C., Mestries, E., Seassau, C., Gavaland, A., … & Justes, E. (2017). Sunflower crop: environmental-friendly and agroecological. OCL Oilseeds and fats crops and lipids, 23(4), 12-p.

Heiser Jr, C. B. (1976). The sunflower. University of Oklahoma Press.

Yarnell, R.A. 1978. Domestication of sunflower and sumpweed in Eastern North America. In: The Nature and Status of Ethnobotany. Richard I. Ford (ed.) Anthropological Paper 67, Museum of Anthropology, University of Michigan, pp. 289-299.

Ηλίανθος: Ιστορία, Χρήσεις και Γενικές Πληροφορίες

Επιλογή Κατάλληλης Ποικιλίας Ηλίανθου

Προετοιμασία Εδάφους και Απαιτήσεις Εδάφους και Σποράς στην Καλλιέργεια Ηλίανθου

Απαιτήσεις Άρδευσης στην Καλλιέργεια Ηλίανθου

Απαιτήσεις Λίπανσης στην Καλλιέργεια Ηλίανθου

Διαχείριση Ζιζανίων στην Καλλιέργεια Ηλίανθου

Παράσιτα και Ασθένειες στην Καλλιέργεια Ηλίανθου

Απόδοση, Συγκομιδή και Αποθήκευση του Ηλίανθου