Απάτη και Νοθεία στα τρόφιμα – Πρακτικές και Παραδείγματα Νοθείας Τροφίμων

Η απάτη στα τρόφιμα αποτελεί ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα δόλιων πρακτικών, οι οποίες δεν περιορίζονται μόνο στο τρόφιμο, αλλά αναφέρονται σε όλο το φάσμα της αγροτοδιατροφικής αλυσίδας. Πέρα απο τα οικονομικά ζητήματα που προκύπτουν, μπορεί να οδηγήσει και σε σοβαρά προβλήματα υγείας.

Στην απάτη τροφίμων συμπεριλαμβάνονται πρακτικές όπως η παραχάραξη, η νόθευση εγγράφων ή προϊόντων, η χρήση μη εγκεκριμένων μεθόδων, η αντικατάσταση, η προσθήκη ή η αφαίρεση ενός συστατικού που οδηγούν στην ποσοτική διαφοροποίηση της σύστασης του τροφίμου οδηγώντας σε παραπλανητική επισήμανση. Ο όρος Economically motivated adulteration (ΕΜΑ) μπορεί χρησιμοποιείται όταν μια ουσία προστίθεται σε ένα τρόφιμο για να το κάνει να φαίνεται καλύτερο και με μεγαλύτερη οικονομική αξία. 

Για παράδειγμα, όταν οι παραγωγοι αναμειγνύουν ένα πιο φτηνό φυτικό έλαιο με ένα ακριβό ελαιόλαδο και πωλούν το προϊόν ως 100% ελαιόλαδο, εξαπατούν τους πελάτες τους. Αυτός ο τύπος ΕΜΑ ονομάζεται απάτη τροφίμων (Εικόνα 1). Η απάτη στα τρόφιμα είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος ΕΜΑ με τον οποίο οι οργανισμοί τροφίμων και φαρμάκων. Παρόλα αυτα, η απάτη που έχει ως στόχο οικονομικά κίνητρα, μπορεί να συμβεί και με άλλα προϊόντα, όπως τα ζωικά τρόφιμα και τα καλλυντικά. Οι ειδικοί εκτιμούν επηρεάζει το 1% της παγκόσμιας βιομηχανίας τροφίμων και κοστίζει 10-15 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Πιο συγκεκριμένα, ορισμένες πιο πρόσφατες μελέτες εκτιμούν οτι το κόστος ανέρχεται στα 40 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.

Μερικές από τις πιο συνηθισμένες απάτες τροφίμων είναι το μέλι και το σιρόπι σφενδάμου, το ελαιόλαδο, τα θαλασσινά, οι χυμοί, τα μπαχαρικά και τα βότανα.

Τα πολυάριθμα διατροφικά σκάνδαλα των τελευταίων ετών, πέρα απο το μέλι, το ελαιόλαδο και τα βότανα/μπαχαρικά, έχουν δημιουργήσει σοβαρούς κινδύνους για την υγεία ή έχουν προκαλέσει ακόμη και το θάνατο των καταναλωτών. Ετσι το θέμα της αυθεντικότητας των τροφίμων έχει έρθει στο προσκήνιο και στη συνείδηση των καταναλωτών. Η αναγνώριση της νοθείας ή της απάτης στα τρόφιμα και η διασφάλιση της γνησιότητας των τροφίμων είναι επομένως ιδιαίτερα σημαντική. Παρακάτω, ακολουθούν ορισμένα παραδείγματα υψηλής προβολής παλαιότερων υποθέσεων απάτης στα τρόφιμα:

Μελαμίνη σε σκόνη γάλακτος για βρέφη

Οι επιστήμονες μπορούν να εκτιμήσουν την ποσότητα πρωτεΐνης σε ένα τρόφιμο εξετάζοντας την περιεκτικότητα του σε άζωτο. Το 2008, κατασκευαστές παιδικών τροφών στην Κίνα, πρόσθεσαν μελαμίνη (η μελαμίνη είναι συνθετική χημική ουσία με υψηλή περιεκτικότητα σε άζωτο που χρησιμοποιείται συνήθως σε διάφορα πλαστικά και συνθετικά υλικά) σε σκόνη βρεφικού γάλακτος για να φαίνεται ότι έχει αρκετή πρωτεΐνη. Ως συνέπεια αυτού, πολλά βρέφη αρρώστησαν με βαριάς μορφής νεφρική ανεπάρκει. Η κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης ανέφερε ότι πράξη αυτη, οδήγησε σε περισσότερες από 300.000 περιστατικά νόσησης με 50.000 εισαγωγές σε νοσοκομεία και τουλάχιστον έξι θανάτους (1). Τα υψηλότερα επίπεδα μόλυνσης, εντοπίστηκαν σε σκόνη γάλακτος από την κρατική εταιρεία της Κίνας που είναι ο μεγαλύτερος κατασκευαστής σκόνης γάλακτος και ηγέτης της αγοράς. Ωστόσο, δεν ήταν η μόνη εταιρεία που είχε εμπλοκή με το συγκεκριμένο σκάνδαλο. 

Παρά τις επίσημες ανακοινώσεις απο την Κινα τον Σεπτέμβριο του 2008, ότι όλα τα μολυσμένα προϊόντα είχαν καταστραφεί αλλά και τις διεθνείς απαγορεύσεις εισαγωγής κινεζικού γάλακτος και βρεφικών τροφών που ακολούθησαν, υπήρχαν ενδείξεις ότι το μολυσμένο γάλα είχε φτάσει σιωπηλά στην αφρικανική ήπειρο. Τρία (6%) από τα 49 αντιπροσωπευτικά δείγματα γάλακτος σε σκόνη επώνυμων εταιρειών και μαύρης αγοράς που συλλέχθηκαν στην πόλη-λιμάνι της Ανατολικής Αφρικής, Dar-es-Salaam, μεταξύ 23 Οκτωβρίου και 17 Δεκεμβρίου 2008, περιείχαν σημαντικά μετρήσιμες συγκεντρώσεις μελαμίνης που κυμαίνονταν από 0,5 έως 5,5 mg/kg γάλακτος σε σκόνη. Παραδόξως, αυτά τα θετικά δείγματα ήταν σκόνη γάλακτος διεθνούς εμπορικής επωνυμίας, γεγονός που μπορεί να αντικατοπτρίζει τις παγκόσμιες πρακτικές αγορών των πολυεθνικών κατασκευαστών προϊόντων γάλακτος σε σκόνη και τον αντίκτυπο που έχουν στην παγκόσμια αγορά (14). 

Ξηροί καρποί πεύκου

Από το 2008 έως το 2012, υπήρξαν περιπτώσεις ανθρώπων που ανέφεραν μια πικρή μεταλλική γεύση όταν κατανάλωναν κουκουνάρια ή οποια μερικές φορές διαρκούσε ακόμα και για εβδομάδες (10). Σύμφωνα με διεθνή έρευνα, αποδείχθηκε οτι ορισμένοι κατασκευαστές αντικατέστησαν τα ακριβά βρώσιμα είδη κουκουναριού, με ενα είδος κουκουναριού που δεν ήταν βρώσιμο.

Σκάνδαλο με το κρέας αλόγου στην Ιρλανδια

Το σκάνδαλο με το κρέας αλόγου καταγράφηκε όταν το κρέας αλόγου εισήχθη εσφαλμένα ως βόειο κρέας στην εφοδιαστική αλυσίδα των τροφίμων το 2013. Μόλις εισήλθε στην εφοδιαστική αλυσίδα, το κρέας αλόγου κατέληξε σε διάφορα προϊόντα που περιείχαν κρέας και πωλούνταν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το σκάνδαλο εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Ιρλανδία αλλά εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και πέραν αυτής. Το σκάνδαλο με το κρέας αλόγου διείσδυσε σε εφοδιαστικές αλυσίδες διαφόρων τροφίμων και είχε ως αποτέλεσμα την ανάκληση εκατομμυρίων προϊόντων σε όλη την Ευρώπη. Το κόστος αυτού του σκανδάλου πέρα απο τις οικονομικές επιπτώσεις που είχε καθώς κόστισε εκατομμύρια λίρες σε πολλές επιχειρήσεις τροφίμων, είχε και κοινωνικές καθώς άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την ασφάλεια των τροφίμων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και παγκοσμίως. 

Τα πρότυπα ασφάλειας και ποιότητας των τροφίμων στον κλάδο αναβαθμίστηκαν, και οι επιχειρήσεις πρέπει πλέον να διαθέτουν συστήματα αξιολόγησης κινδύνου ως προς την απάτη των τροφίμων αλλά και σχέδια για την μείωση των επιπτώσεων σε περίπτωση που εμφανιστεί κάποιο περιστατικό. Οι εκτιμήσεις κινδύνου (risk-assessments) και οι έλεγχοι ιχνηλασιμότητας αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος των διαδικασιών έγκρισης προμηθευτών. Στις περισσότερες μεγάλες εταιρείες τροφίμων, οι επιτηρήσεις και οι έλεγχοι γνησιότητας των προϊόντων είναι πλεόν κανόνας. Μετά την υπόθεση Horsegate, οι μεγάλοι έμποροι κυρίως στη λιανική, διενεργούν πλέον απροειδοποίητους ελέγχους στους προμηθευτές τους για να διασφαλίσουν ότι τα τρόφιμα που αγοράζουν είναι αυθεντικά και έχουν την σωστή επισήμανση (11). 

Ένα άλλο περιστατικό νοθείας τροφίμων καταγράφηκε όταν ο Οργανισμός Τροφίμων της Ιρλανδίας (FSAI) εξέτασε διάφορα κατεψυγμένα προϊόντα τον Δεκέμβριο του 2012. Οι έλεγχοι αποκάλυψαν ότι τα δείγματα περιείχαν άγνωστο DNΑ, έτσι επανεξετάστηκαν για DNA βοοειδών (αγελάδων), χοίρων (χοίρων) και ιπποειδών (αλόγων). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, πάνω από το ένα τρίτο των προϊόντων περιείχαν DNA ιπποειδών και το 85% του συνόλου των προϊόντων περιείχαν DNA χοίρων. Η FSAI δημοσίευσε τα ευρήματά της τον Ιανουάριο του 2013 και το σκάνδαλο με το κρέας αλόγου εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη βιομηχανία κρεάτων. Η ευπάθεια της εφοδιαστικής αλυσίδας ήταν ένα από τα ζητήματα που τέθηκαν αργότερα ως προς τις νοθείες που γίνονται. Μετά τα ευρήματα της FSAI, η Υπηρεσία Προτύπων για τα Τροφιμα (FSA) στο Ηνωμένο Βασίλειο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέτρεψαν τη βιομηχανία βοείου κρέατος να ελέγχει όλα τα προϊόντα βοείου κρέατος για κρέας αλόγου. Οι δοκιμές αυτές αποκάλυψαν ότι το “βόειο κρέας” σε κάποια προϊόντα όπως τα κατεψυγμένα λαζάνια και τα σπαγγέτι Μπολονέζ που παράγονταν απο έναν Γάλλο κατασκευαστή ήταν έως και 100% από κρέας αλόγου. Οι έρευνες για το πώς το κρέας αλόγου βρέθηκε σε ορισμένα τρόφιμα επεκτάθηκαν στη συνέχεια σε ολόκληρη την Ευρώπη (15). 

Το κρεάς απο άλογο σε μπιφτέκια βοδινού κρέατος σόκαρε την ιρλανδική και την ευρωπαϊκή βιομηχανία κρέατος πριν από μια δεκαετία. Παρόλα αυτά, η ιστορία ξεκινάει απο πολύ νωρίτερα, περίπου 60 χρόνια πιο πριν, όταν ήταν υπουργός Γεωργίας της Ιρλανδίας ο Tom Walsh, στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Walsh ήταν αντίθετος στις εκκλήσεις των ακτιβιστών για τα δικαιώματα των ζώων ως προς την απαγόρευση των εξαγωγών ζωντανών αλόγων στην Ευρώπη. Όταν μια διεθνής μη κερδοσκοπική οργάνωση υποστήριξε ότι η αποστολή 25.000 αλόγων για σφαγή στο Βέλγιο και τη Γαλλία ήταν σκληρή και τάχθηκε υπέρ της δημιουργίας μονάδων σφαγής αλόγων στην Ιρλανδία, ο Walsh αρνήθηκε να χορηγήσει άδειες για τέτοιες εγκαταστάσεις, υποστηρίζοντας ότι η ανάπτυξη εγκαταστάσεων σφαγής αλόγων αυξάνει τον κίνδυνο απάτης στα τρόφιμα, δημιουργώντας μια κατάσταση στην οποία το κρέας αλόγου θα μπορούσε να περάσει ως βόειο κρέας. Αν συνέβαινε αυτό, ισχυρίστηκε, θα έθετε σε κίνδυνο τη θέση της Ιρλανδίας ως “εξαγωγέα βοείου και πρόβειου κρέατος υψηλής ποιότητας” (16). Και όπως απέδειξε η ιστορία, είχε δίκιο. 

Η απάτη των τροφίμων είναι ένα πρόβλημα που επανεμφανίζεται τακτικά στις αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων και είναι σχεδόν απίθανο να εξαλειφθεί πλήρως απο τη στιγμή που μπαίνει σε προτεραιότητα το οικονομικό όφελος. Μετά το σκάνδαλο που κρέας αλόγου προστέθηκε σε προϊόντα βοείου κρέατος, υπήρξε παγκόσμια συμφωνία ως προς τα μέτρα που πρέπει να παρθούν. Εκτός από το να γίνουμε καλύτεροι στην ανίχνευση της απάτης στα τρόφιμα, πρέπει να παρθούν και περισσότερα μέτρα για να αποτραπεται η απάτη και η νοθεία των τροφίμων (12). Ένας ειδικός σε θέματα διαχείρισης κινδύνου πρότεινε σαν μια λύση, οι τεχνολόγοι τροφίμων να αρχίσουν να σκέφτονται σαν εγκληματίες, ώστε να εντοπίζουν παράνομες δραστηριότητες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σοβαρά περιστατικά ασφάλειας τροφίμων (13).

Βιβλιογραφία:

1. https://www.fda.gov/food/compliance-enforcement-food/economically-motivated-adulteration-food-fraud
2. Brooks, C. at al. 2021 A review of food fraud and food authenticity across the food supply chain, with an examination of the impact of the COVID-19 pandemic and Brexit on food industry. Food Control, Vol. 130, 108171.
3. https://www.dailymail.co.uk/femail/article-10305039/Is-honey-cupboard-FAKE-Expert-reveals-simple-ways-tell.html
4. https://www.facebook.com/HoneyAuthenticityNetwork/
5. Suhana S. et al, 2018 Adulterated honey consumption can induce obesity, increase blood glucose level and demonstrate toxicity effects. UKM, Sains Malaysiana, 47 (2). pp. 353-365. ISSN 0126-6039
6. https://www.foodnavigator.com/Article/2022/06/27/Greek-blockchain-specialists-create-genetic-barcode-to-protect-against-olive-oil-fraud
7. https://www.foodbeverageinsider.com/supply-chain/eu-study-reveals-fraud-adulteration-many-herbs-and-spices
8. https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC126785
9. https://www.cbi.eu/news/fraud-and-adulteration-european-spice-and-herb-sector
10. http://wayback.archive-it.org/7993/20171114232622/https:/www.fda.gov/Food/RecallsOutbreaksEmergencies/SafetyAlertsAdvisories/ucm247099.htm
11. https://www.irishtimes.com/opinion/2023/01/12/irish-horsemeat-scandal-changed-the-way-europe-looks-at-food-safety/
12. https://www.foodauthenticity.global/food-fraud-prevention
13. https://www.foodmanufacture.co.uk/Article/2012/06/01/Food-manufacturers-need-criminal-insight-to-stop-fraud-and-lift-safety
14. https://www.wageningenacademic.com/doi/10.3920/978-90-8686-877-3_22
15. https://www.highspeedtraining.co.uk/hub/horsemeat-scandal-facts-and-effects/#:~:text=To%20recap%2C%20the%20horsemeat%20scandal,stretched%20across%20Europe%20and%20beyond.
16. https://www.farmersjournal.ie/sixty-year-tail-to-horsemeat-scandal-743728